Młodość.
Syn Józefa, prawnika, i Eleonory z domu Jakubiec, nauczycielki. Edukację muzyczną rozpoczął w 1949, w podstawowej Krakowskiej Szkole Muzycznej, w klasie skrzypiec. W latach 1957-1964 uczęszczał do III Liceum Ogólnokształcącego im. Jana Kochanowskiego w Krakowie. Od 1959 uczył się też w II Liceum im. Króla Jana III Sobieskiego oraz Państwowej Średniej Szkole Muzycznej, w klasie trąbki. W 1964 rozpoczął studia w Akademii Muzycznej w Krakowie, na Wydziale Instrumentalnym, w klasie trąbki, pod kierunkiem prof. Ludwika Lutaka. W 1969 obronił pracę dyplomową.
Młodzieńcze plany o karierze plastyka (Stańko dużo rysował i malował) uległy zmianie po pierwszych doświadczeniach jazzu na żywo - koncercie Davea Brubecka w 1958 w krakowskim klubie Rotunda. Stańko stał się częstym gościem krakowskiego klubu jazzowego Helikon, biorąc udział w jazzowych jamach. Tam poznał pianistę Adama Makowicza, z którym - jesienią 1962 - postanowił założyć zespół Jazz Darings, do którego zaprosili jeszcze Jacka Ostaszewskiego (kontrabas) i Wiktora Perelemuttera (perkusja). Zespół szybko został doceniony: wygrał Konkurs Amatorskich Zespołów Jazzowych Polski Południowej, a Tomasz Stańko - kategorię instrumentalistów. Sukces spowodował jednak zmianę składu - Makowicz odszedł do zespołu Andrzeja Kurylewicza. Stańko, inspirowany kwartetem Ornettea Colemana, zrezygnował z fortepianu, i w 1963 uzupełnił skład o grającego na saksofonie tenorowym Janusza Muniaka. Jazz Darings został uznany przez Joachima-Ernsta Berendta za jedną z pierwszych formacji freejazzowych w Europie.
Rozwój kariery.
W latach 1963-1967 kariera Stańki przyspieszyła. W tym czasie koncertował z Jazz Darings, jednocześnie współpracował i towarzyszył na scenie znanym składom i osobowościom polskiej sceny jazzowej, takim jak Michał Urbaniak czy Andrzej Trzaskowski. W 1963 rozpoczął się ważny dla Stańki okres współpracy z Krzysztofem Komedą; Stańko zadebiutował z nowym kwintetem Komedy na Jazz Jamboree 63.
Od 1964 Trzaskowski zapraszał Stańkę na zagraniczne koncerty swojego kwintetu (w Belgii i krajach skandynawskich). W tym samym roku trębacz dwukrotnie grał na Jazz Jamboree: z Trzaskowskim i Komedą. W 1966 wydany został album Komedy ''Astigmatic'', z udziałem Stańki. W 1967 doszło ponownie do podwójnego występu na Jazz Jamboree. Stańko koncertował z grupą Komedy, ale i z własnym kwartetem, w którym grał z Januszem Muniakiem (saksofon tenorowy), Janem Gonciarczykiem (kontrabas) i Januszem Stefańskim (perkusja).
Stańko jako lider.
Na początku 1968 Komeda wyjechał do Stanów Zjednoczonych, a Stańko działał jako lider zespołu, który powiększono o skrzypka i saksofonistę altowego Zbigniewa Seiferta. Na Jazz Jamboree 68 muzyk zaprezentował już Tomasz Stańko Quintet, który szybko zdobył uznanie i sławę. Najpierw w Polsce, a po debiucie na scenie międzynarodowej - występie na berlińskim festiwalu Berliner Jazztage 70 - był rozpoznawany także w Niemczech i reszcie Europy. Po odejściu Gonciarczyka basistą grupy został w 1969 roku Bronisław Suchanek, i od tego czasu - aż do zakończenia działalności w 1973 roku - skład kwintetu nie uległ już zmianie. Muzyka tworzona przez kwintet Tomasza Stańki zarejestrowana została na trzech płytach: nagranej w Polsce ''Music for K'' (1970) oraz ''Jazzmessage from Poland'' (1972) i ''Purple Sun'' (1973), które powstały w Niemczech.
Laureat Paszportu Polityki za 2013 rok w kategorii Kreator Kultury z uzasadnieniem jury: Za wyjątkowy styl tworzenia, pracy i współdziałania w sztuce, umiejętność godzenia tradycji i awangardy. Za poszerzanie granic jazzu i zarazem poszerzanie jego publiczności. Za promowanie polskich muzyków za granicą.
Muzyczne.
; Jazz Forum
W ankiecie zorganizowanej przez czasopismo Jazz Forum Stańko uzyskał pierwsze miejsca w kategoriach:
* ''Muzyk roku'' (2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007)
* ''Trąbka'' (2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007)
* ''Kompozytor (2002, 2003, 2004, 2006)
* ''Album Roku'' - Tomasz Stańko Quartet - Soul of Things (2002)
* ''Album Roku'' - Suspended Night (2004)
* ''Album Roku'' - Tomasz Stańko Quartet - Lontano (2006)
* ''Zespół akustyczny'' - Tomasz Stańko Quartet (2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007)
; Fryderyki
* Nagroda Muzyczna Fryderyk 1997
** jazzowy album roku - ''Litania''
** jazzowy muzyk roku
* Nagroda Muzyczna Fryderyk 1999
** jazzowy album roku - ''From the Green Hill''
** jazzowy muzyk roku
* Nagroda Muzyczna Fryderyk 2002
** jazzowy album roku - ''Soul of Things''
** jazzowy muzyk roku
* Nagroda Muzyczna Fryderyk 2010
** jazzowy album roku - ''Dark Eyes''
** jazzowy muzyk roku
; Pozostałe
* European Jazz Prize - pierwszy laureat ustanowionej w 2003 roku nagrody;
* Prix du Musicien Européen - przyznana w 2014 roku przez francuską Akademię Jazzu Nagroda Europejskiego Muzyka Roku;
* Preis der deutschen Schallplattenkritik - przyznana w 2014 roku Nagroda dziennikarzy i krytyków muzycznych Niemiec, Austrii i Szwajcarii.
Filmowe.
* 1993: ''Pożegnanie z Marią'' - Gdynia (do 1986 Gdańsk) (Festiwal Polskich Filmów Fabularnych) nagroda za muzykę;
* 1997: ''Łóżko Wierszynina'' - Orzeł, Polska Nagroda Filmowa (nominacja) w kategorii: najlepsza muzyka; za rok 1998;
* 1998: ''Poniedziałek'' - utwór Poniedziałek;
* 2000: ''Egzekutor''
** Orzeł Polska Nagroda Filmowa (nominacja) w kategorii: najlepsza muzyka; za rok 1999
** Warszawa (TP SA Music and Film Festival) nominacja do nagrody Philip Award w kategorii: muzyka oryginalna i adaptowana w polskim filmie;
* 2002: ''Cisza'' - Orzeł Polska Nagroda Filmowa (nominacja) w kategorii: najlepsza muzyka; za rok 2001.
