Życiorys
Młodość i wykształcenie.
Syn Michała Konwickiego i Jadwigi z domu Kieżun. W młodości mieszkał w Kolonii Wileńskiej.
Uczył się w Gimnazjum im. Króla Zygmunta Augusta w Wilnie (1938-1939; w 1941 edukacja w gimnazjum została zlikwidowana przez okupanta). Po wybuchu II wojny światowej pracował m.in. jako robotnik kolejowy i pomocnik elektryka w szpitalu w Nowej Wilejce. W 1944 zdał konspiracyjną maturę, uczęszczając wcześniej na tajne komplety.
W latach 1944-1945 był żołnierzem podziemia niepodległościowego, jako członek VIII Oszmiańskiej Brygady Armii Krajowej brał udział w akcji Burza, później walczył w partyzantce antyradzieckiej w lasach podwileńskich.
Po rozwiązaniu oddziału przedostał się przez nowe granice Polski i najpierw przebywał krótko w Gliwicach, gdzie pracował jako urzędnik niskiego szczebla, a następnie studiował filologię polską na Uniwersytecie Jagiellońskim, później na Uniwersytecie Warszawskim; studiów ostatecznie nie ukończył, na ostatnim roku rezygnując z egzaminów magisterskich z zakresu literatury, mimo że zdał już egzaminy z dziedziny językoznawstwa.
Lata tuż po wojnie.
Debiutował w 1946 jako reportażysta i rysownik, ilustrowanym przez siebie tekstem pt. Szkice z Wybrzeża (Od A do Z nr 8/1946, dodatek literacki do Dziennika Polskiego). Od 1946 pracował w tygodniku Odrodzenie w Krakowie jako korektor, a później jako redaktor techniczny (przy czym cała redakcja tego tygodnika składała się z czterech osób: Karola Kuryluka, Janiny Preger, Marii Stulgińskiej i Tadeusza Konwickiego); publikował tam jednocześnie liczne recenzje literackie i filmowe, a także rysunki. W tym czasie ogłaszał też w innych pismach, m.in. w Nurcie, Po Prostu, Świecie Młodych, Wsi - opowiadania o tematyce wojennej (np. Kapral Koziołek i ja, Zimowy zmierzch, Wielkie manewry), oraz ukazujące kondycję jego pokolenia tuż po wojnie (np. Ogródek z nasturcją). Wybór m.in. tych wczesnych tekstów Konwickiego przedrukowany został po latach w tomie Wiatr i pył.
Od wiosny 1947, kiedy redakcja Odrodzenia przeniosła się do stolicy, mieszkał w Warszawie. W 1949 ożenił się z Danutą (1930-1999), córką Alfreda Lenicy i siostrą Jana Lenicy, artystką plastykiem, ilustratorką książek dla dzieci. Mieli dwie córki: Marię Konwicką i młodszą Annę Wesołowską.
Związki z komunizmem.
Na przełomie lat 40. i 50. stał się jednym z głównych literatów i publicystów socrealistycznych - tzw. pryszczatym. Debiutancka powieść Konwickiego - Rojsty - w której nawiązywał do doświadczeń partyzanckich, przedstawiając zderzenie patriotycznego idealizmu z rzeczywistością wojny, została w 1948 roku zatrzymana przez cenzurę i ukazała się dopiero w 1956 roku. Pierwszym opublikowanym dziełem Konwickiego stało się więc socrealistyczne opowiadanie Przy budowie (1950), opisujące doświadczenia autora w brygadzie kopaczy w Nowej Hucie, gdzie spędził pięć miesięcy 1949 roku.
W 1948 ukończył kurs pisania scenariuszy filmowych, zorganizowany dla młodych pisarzy przez Bolesława Lewickiego przy powstającej wówczas Wyższej Szkole Filmowej w Łodzi.
W pierwszej połowie lat 50. zaczął odchodzić od dotychczasowego nurtu, co widać m.in. w jego działalności w Nowej Kulturze, tak redakcyjnej (spowodował publikację głośnego Pamiętnika uczennicy, NK nr 48/1953 i artykułu W. Arciszewskiego Coś niecoś o Trylobitach, NK nr 44/1954), jak i publicystycznej (w cyklu felietonów sportowych Z miejsc stojących podejmował wielokrotnie problematykę wolności słowa).
W 1953 roku Konwicki został formalnie przyjęty do PZPR. Kandydatem został wcześniej, w 1951 roku, po tragicznej śmierci Tadeusza Borowskiego, który popełnił samobójstwo, w tym czasie pracował nad Władzą, polityczną powieścią o trudnościach z wdrażaniem nowego ustroju na prowincji. Potem ukazały się Godzina smutku oraz Z oblężonego miasta. O flircie z komunizmem Konwicki powie po latach w wywiadzie przeprowadzanym przez Stanisława Beresia: Nie tylko nic nie zyskałem, ale i straciłem. Mogę na to przytoczyć dowód: pięć moich nieudanych, wadliwych, ułomnych i chorych książek to właśnie straty spowodowane moim lekkomyślnym przyłączeniem się do marksizmu.
Od lat 60. narastać zaczął jego konflikt z władzami komunistycznymi. Wielokrotnie podpisywał listy protestacyjne o charakterze humanitarnym. W 1963 roku ukazał się Sennik współczesny, jedna z najważniejszych książek polskiej literatury powojennej, szkatułkowa opowieść o przeżyciach pokolenia dojrzewającego w czasie wojny i próbującego się znaleźć w czasach powojennych. Rok później ukazało się Wniebowstąpienie - rozchwytywana przez czytelników powieść, uznana przez władze za wypadek przy pracy cenzorów. To także panorama losów pokolenia, które wchodziło w życie po wojnie, podobnie kolejna książka Nic albo nic.
W 1966 został usunięty z PZPR za współudział w liście protestacyjnym do władz w związku z usunięciem z PZPR prof. Leszka Kołakowskiego.
Lata późniejsze.
Po 1976 roku publikował w wydawnictwach II obiegu i londyńskich.
Kalendarz i klepsydra (1976), napisany w formie para-dziennika, jest zbiorem obserwacji, anegdot, wspomnień, relacji z podróży, portretów przyjaciół m.in. Słonimskiego, Dygata, Holoubka, Łapickiego oraz sławnego kota Iwana. Wyszedł nakładem wydawnictwa Czytelnik, ale Kompleks polski (1977) już trafił do drugiego obiegu, podobnie jak Mała apokalipsa (1979), najsłynniejsza powieść Konwickiego - obraz gospodarczego, politycznego i obyczajowego rozkładu PRL-u końca dekady Gierkowskiej, ale także rozrachunek z PRL-owską opozycją.
W lutym 1978 roku został członkiem Towarzystwa Kursów Naukowych.
Tadeusz Konwicki mieszkał od 1956 aż do śmierci przy ul. Wojciecha Górskiego 1
Był członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich.
Literatura
Oniryczny świat swoich dojrzałych utworów (zarówno książek, jak i filmów) budował Konwicki na wspomnieniach dotyczących przedwojennego dzieciństwa spędzonego na Wileńszczyźnie (Kolonia Wileńska), wojennych przeżyć, których nie sposób wymazać z pamięci, oraz na fundamentach współczesnej polskiej rzeczywistości (większość dzieł rozgrywa się w Warszawie, w której mieszkał Konwicki, w scenerii autentycznych miejsc, często np. przywoływany jest, czy to jako omen, nemesis czy jak wyrzut sumienia, symbol stolicy - Pałac Kultury).
W swoich dziełach opisywał doświadczenia uniwersalne, znamienne dla jego twórczości są motywy inicjacji, poszukiwania, ekspiacji, czy ważnego wyboru życiowego. Konwicki zajmuje się, w sposób ironiczny i przewrotny, kwestiami egzystencjalnymi. Pytania o sens życia, sens pamiętania, o kondycję człowieka czy przyszłość ludzkości nieustannie towarzyszą jego bohaterom. Konwicki ma zdolność tonowania największego patosu za pomocą sceptycyzmu oraz ironii i na odwrót - leczenia cynizmu, bądź zgorzkniałego pesymizmu, romantycznym porywem. Konwicki posługuje się różnymi nastrojami, wątkami oraz konwencjami. ''Zwierzoczłekoupiór'' ma konwencję książki dla dzieci, ''Nic albo nic'' - kryminału z dreszczykiem, a ''Kronika wypadków miłosnych'' - romansidła.
Obok dorobku powieściowego ma też Konwicki na koncie kilka książek pamiętnikowo-filozoficznych (które sam nazywał ''łże-dziennikami''). Publikował też wywiady-rzeki: w 1986 r. ukazało się Stanisława Beresia ''Pół wieku czyśćca'', w 2001 r. ''Pamiętam, że było gorąco''.
Dorobek literacki.
* ''Przy budowie'' - powieść produkcyjna; Czytelnik 1950 (również jako część książki: Tadeusz Konwicki, Wiktor Woroszylski, Witold Zalewski, ''Budujemy'', Czytelnik 1951)
* ''Nad Wisłą i Pilicą'' - reportaż; wespół z Tadeuszem Papierem, Książka i Wiedza 1953
* ''Godzina smutku'' - opowiadanie; Czytelnik 1954
* ''Klucz'' - opowiadanie; jako część tomu pt. ''Dzień dzisiejszy'' [antologia], Czytelnik 1954; wydanie osobne: Nasza Księgarnia 1954
* ''Władza'' - powieść; t. I/II Czytelnik 19541955
* ''Żelazna kurtyna'' - scenariusz filmowy, opracowany na podstawie noweli Tadeusza Konwickiego i Wiktora Woroszylskiego; wespół z K. Sumerskim; WAiF 1954
* ''Rojsty'' - powieść; Czytelnik 1956
* ''Z oblężonego miasta'' - powieść; Iskry 1956 (powst. 1954)
* ''Dziura w niebie'' - powieść; Iskry 1959
* ''Sennik współczesny'' - powieść; Iskry 1963
* ''Ostatni dzień lata. Scenariusze filmowe'' - zawiera: ''Zimowy zmierzch'', ''Ostatni dzień lata'', ''Zaduszki'', ''Salto'', ''Matura'', ponadto w wydaniach z 1973 i 1993 - ''Jak daleko stąd, jak blisko''
* ''Wniebowstąpienie'' - powieść; Iskry 1967
* ''Trochę apogeum. Opowieść filmowa''; powst. w 1967, druk w Literatura nr 26/1972, niedokończony z powodu ingerencji cenzury, przedr. całości w tomie ''Wiatr i pył''
* ''Zwierzoczłekoupiór'' - powieść; Czytelnik 1969
* ''Nic albo nic'' - powieść; Czytelnik 1971
* ''Kronika wypadków miłosnych'' - Czytelnik 1974
* ''Dlaczego kot jest kotem'' - opowiadanie dla dzieci; ilustracje: Danuta Konwicka; Krajowa Agencja Wydawnicza 1976
* ''Kalendarz i klepsydra'' - sylwa; Czytelnik 1976
* ''Kompleks polski'' - powieść; NOWA 1977 (II obieg, jako nr 3 pisma Zapis); adaptacja telewizyjna Jerzego Markuszewskiego (1995)
* ''Mała apokalipsa'' - powieść; NOWA 1979 (II obieg, jako nr 10 pisma Zapis); adaptacja filmowa: ''La petite apocalypse'', reż. Constantin Costa-Gavras, Paryż (1993)
* ''Wschody i zachody księżyca'' - sylwa; Krąg (II obieg) 1982
* ''Rzeka podziemna'' - powieść; Krąg (II obieg) 1984, wydanie następne jako ''Rzeka podziemna, podziemne ptaki'', Aneks, Londyn 1985
* ''Pół wieku czyśćca. Rozmowy z Tadeuszem Konwickim'' - wywiad-rzeka Stanisława Beresia (ps. Stanisław Nowicki), Aneks 1986
* ''Nowy Świat i okolice'' - sylwa, z rysunkami autora; Czytelnik 1986
* ''Bohiń'' - powieść; Czytelnik 1987
* ''Zorze wieczorne'' - sylwa; Alfa 1991; opowiadanie ''Kilka dni wojny, o której nie wiadomo, czy była'' - opublikowane osobno (bez wiedzy autora) w serii: ''Współczesne opowiadania polskie''; Wyd. UMCS 2001
* ''Czytadło'' - powieść; Nowa 1992
* ''Pamflet na siebie'' - sylwa, Nowa 1995
* ''Pamiętam, że było gorąco'' - rozmowy przeprowadzone przez Katarzynę Bielas i Jacka Szczerbę, Znak 2001
* ''Wiatr i pył'' - wybór tekstów rozproszonych, wybrali i do druku przygotowali Tadeusz Lubelski i Przemysław Kaniecki, Czytelnik 2008
* ''W pośpiechu'', rozmowy przeprowadził Przemysław Kaniecki, Czarne 2011
Kino
Reżyser i scenarzysta.
Konwicki był twórcą filmów autorskich (''Ostatni dzień lata 1958'', ''Zaduszki 1961'', ''Salto 1965'', ''Jak daleko stąd, jak blisko 1972''). Dokonywał także adaptacji, reżyserując: ''Dolinę Issy'' (według powieści Czesława Miłosza) oraz ''Lawę'' (według ''Dziadów'' Adama Mickiewicza). Był kierownikiem literackim Zespołu Filmowego Kadr (1956-1968). Pełnił funkcje kierownika literackiego zespołów filmowych w Kraju (1970-1972), Pryzmacie (1972-1977) i Perspektywach (1989-1991).
Ostatni dzień lata, który był debiutem filmowym Konwickiego, jak pisało Kino, wprowadzał naszą kinematografię od razu w samo centrum europejskich poszukiwań, otrzymał też w 1958 Grand Prix w Wenecji. Jego film był porównywany z arcydziełami francuskiej nowej fali. Ale Ostatni dzień lata, tak naprawdę wyprzedził filmy Jean-Luca Godarda, czy Françoisa Truffauta, bo wszedł na ekrany, kiedy francuscy reżyserzy dopiero formułowali zasady nowofalowego przełomu.
Wszystkie filmy Konwickiego zawierają typowe dla jego twórczości prozatorskiej motywy: ucieczki, poszukiwania, wspomnień dzieciństwa i minionej wojny oraz rys teraźniejszości, w której nie może odnaleźć się bohater. Nękany wspomnieniami i dojmującym poczuciem przerażającej rzeczywistości współczesnej, ucieka on przed ludźmi - żywymi i umarłymi - a uciekając szuka tego, co utracił: prawdy, miłości, domu. Kluczy drogą, która jak sinusoida prowadzi go od wielkości do małości i z powrotem, od świętości do przyziemności i na odwrót, dwa kroki w przód i salto w tył.
Jako scenarzysta wielokrotnie i z sukcesem adaptował dla innych reżyserów utwory literackie. Tak było m.in. z Faraonem, Matką Joanną od Aniołów i Austerią. Wśród adaptacji dokonanych przez Konwickiego na szczególną uwagę zasługuje Kronika wypadków miłosnych w reżyserii Andrzeja Wajdy - ten jedyny raz Konwicki zaadaptował bowiem własną powieść. Za scenariusz filmu Jak daleko stąd, jak blisko otrzymał nagrodę specjalną na festiwalu w San Remo. Miał wpływ na powstanie filmów, które przeszły do kanonu kinematografii. Opowiadanie Jerzego Stefana Stawińskiego, które stało się podstawą filmu Wajdy Kanał, podsunął reżyserowi Konwicki, zanim jeszcze ukazało się drukiem.
Aktor.
Jako aktor w roli Nieznajomego wystąpił w adaptacji własnej powieści (''Kronika wypadków miłosnych'' w reżyserii Andrzeja Wajdy). Dokumentalista Andrzej Titkow poświęcił Konwickiemu dwa filmy: ''Przechodnia'' oraz ''Całkiem sporą apokalipsę''.
Dorobek filmowy.
Scenariusz.
* ''Kariera'' (1954, wespół z Kazimierzem Sumerskim)
* ''Zimowy zmierzch'' (1956)
* ''Ostatni dzień lata'' (1958)
* ''Matka Joanna od Aniołów'' (1960, wespół z Jerzym Kawalerowiczem) na podstawie opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza
* ''Zaduszki'' (1961)
* ''Matura'', nowela w produkcji niemiecko-francusko-polskiej ''Augenblick des Friedens'' (''Czas pokoju''/''Chwila pokoju'') (1965)
* ''Salto ''(1965)
* ''Faraon'' (1966, wespół z Jerzym Kawalerowiczem) na podstawie powieści Bolesława Prusa
* ''Jowita'' (1967) na podstawie powieści Stanisława Dygata ''Disneyland''
* ''Jak daleko stąd, jak blisko'' (1971)
* ''Austeria'' (1982, wespół z Jerzym Kawalerowiczem i Julianem Stryjkowskim) na podstawie opowiadania Juliana Stryjkowskiego
* ''Dolina Issy'' (1982) na podstawie powieści Czesława Miłosza
* ''Kronika wypadków miłosnych'' (1985)
* ''Lawa'' (1989) na podstawie dramatu Adama Mickiewicza ''Dziady''
Reżyseria.
* ''Ostatni dzień lata ''(1958)
* ''Zaduszki ''(1961)
* ''Matura, ''nowela w produkcji niemiecko-francusko-polskiej'' Augenblick des Friedens (Czas pokoju/Chwila pokoju) ''(1965)
* ''Salto ''(1965)
* ''Jak daleko stąd, jak blisko ''(1971)
* ''Dolina Issy ''(1982) na podstawie powieści Czesława Miłosza
* ''Lawa ''(1989) na podstawie dramatu Adama Mickiewicza ''Dziady''
Obsada aktorska.
* ''Kronika wypadków miłosnych ''(1985)
Nagrody związane z kinematografią.
* 1958 - Nagroda Główna na Wystawie Światowej EXPO w Brukseli za film ''Ostatni dzień lata'' (w kategorii filmu eksperymentalnego)
* 1958 - Grand Prix Międzynarodowego Festiwalu Filmów Dokumentalnych i Krótkometrażowych w Wenecji za film ''Ostatni dzień lata''
* 1962 - Nagroda Specjalna Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Mannheim za film ''Zaduszki''
* 1967 - dyplom Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Edynburgu za film ''Salto''
* 1972 - Nagroda Specjalna Jury Lubuskiego Lata Filmowego w Łagowie za film ''Jak daleko stąd, jak blisko''
* 1973 - Nagroda Specjalna Międzynarodowego Festiwalu Filmów Autorskich w San Remo za scenariusz do filmu ''Jak daleko stąd, jak blisko''
* 1990 - Nagroda Jury 15. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni za twórczą interpretację ''Dziadów'' Adama Mickiewicza w filmie ''Lawa''
* 1990 - Nagroda Szefa Kinematografii za twórczość filmową w dziedzinie filmu fabularnego
* 2002 - Polska Nagroda Filmowa Orzeł w kategorii: Za Osiągnięcia Życia
Tadeusz Konwicki jest też autorem inscenizacji i reżyserem przedstawienia ''J.B.'' [Jegor Bułyczow] ''i inni. Sceny dramatyczne według Maksyma Gorkiego'', który został wystawiony w warszawskim Teatrze Ateneum w 1994 roku.
