Dzieje przedsiębiorstwa i jego organizacja
Początek działalności księgarskiej i wydawniczej Mortkowicza przypada na rok 1903. Ze względów politycznych sam nie mógł uzyskać koncesji na prowadzenie działalności księgarskiej, więc przystąpił do spółki z Henrykiem Lindenfeldem i Gabrielem Centnerszwerem - dotychczasowym właścicielem księgarni. W rzeczywistości tylko Linenfeld i Mortkowicz prowadzili spółkę.
Z powodu trudności spowodowanych brakiem papieru, własnej drukarni i cenzury drukował swoje dzieła w drukarniach krakowskich. Ogłaszał katalogi nakładowe i sortymentowe, początkowo opracowywane według systemu dziesiętnego (KDD). W rewolucyjnym 1905 r. Mortkowicz rozwinął ożywioną działalność społeczną, co oderwało go od pracy zawodowej. Razem z Bolesławem Antonim Jędrzejowskim i Ksawerym Praussem należał do Towarzystwa Wydawnictw Ludowych w Warszawie, brał udział zakładaniu Towarzystwa Kultury Polskiej i Uniwersytetu dla Wszystkich. Po stłumieniu przez władze rosyjskie rewolucji Mortkowicz został wydalony za granicę, gdzie zapoznał się z przemysłem wydawniczym i nawiązał zawodowe kontakty. W 1908 uzyskał zgodę na powrót do kraju i wznowił działalność wydawniczą.
W 1911 r. dla usprawnienia działalności wydawniczej nabył od Władysława Danielewicza Drukarnię Naukową. W 1912 r. Lindenfeld odsprzedał Mortkowiczowi swój udział w spółce dzięki czemu ten stał się jedynym właścicielem Księgarni sortymentowej, komisowej i nakładowej p. f. G. Centnerszwer i Ska. Miał on w planach rozszerzenie dotychczasowej działalności wydawniczej. W 1913 kupił Księgarnię Powszechną Marymonta i Szlifersteina i połączył ją z własną, jednocześnie zatrudniając Marymonta i Stefana Freidera.
Wybuch wojny w 1914 roku spowodował jednak stopniowy zanik ruchu w księgarstwie, toteż aby realizować nadal swoje zamierzenia wydawnicze, Mortkowicz poszukiwał dodatkowych kapitałów.
W 1915 r. w porozumieniu z kilkoma osobami przekształcił przedsiębiorstwo w spółkę akcyjną pod firmą Towarzystwo Wydawnicze w Warszawie. Kapitał zakładowy został podzielony między założyciela a wspólników, do których należeli działacze społeczni i gospodarczy, dziennikarze, księgarze, inteligenci i przemysłowcy. Towarzystwo zostało założone w celu zwiększenia kapitału.
W dwudziestoleciu międzywojennym spółka zmieniła swój charakter, przekształcając się w formę spółki rodzinnej. Wielu udziałowców odeszło, a ci, którzy pozostali, byli w jakiś sposób spokrewnieni
Lata kryzysu (1929-1933) przyniosły załamanie na rynku. Spółka Mortkowicza jako średnie przedsiębiorstwo prawie upadła. Duże zadłużenie zarówno u różnych osób, jak w instytucjach w kraju i za granicą przyczyniło się do załamania psychicznego właściciela. Popełnił samobójstwo 9 sierpnia 1931 r.
Jego żona Janina wraz z córką Hanną starały się nie dopuścić do upadku spółki. Po kapitulacji wrześniowej J. Mortkowiczowa z racji niearyjskiego pochodzenia była narażona na represje niemieckiego okupanta i nie mogła swobodnie kierować przedsiębiorstwem. Pomagała jej Anna Żeromska i to ona ostatecznie przejęła przedsiębiorstwo w 1939 r. Przedsiębiorstwo zmieniło firmę na ''A. Żeromska. Księgarnia i Antykwarnia. Spółka Akcyjna.'' Żona i córka Mortkowicza musiały szukać schronienia poza granicami Warszawy. Otrzymywały jednak wsparcie finansowe z dochodów księgarni. W czasie wojny spółka prosperowała. Dopiero rok 1944 przyniósł jej likwidację.
Po wojnie Janina Mortkowiczowa i Hanna Mortkowicz-Olczakowa chciały reaktywować działalność wydawniczą i w 1945 roku w Krakowie wznowiły działalność opartą na prawach autorskich sprzed wojny. Wydawnictwo J. Mortkowicza podejmowało jednak tylko wspólne wydawanie książek z innymi nakładcami, pobierając opłatę procentową za udostępnione prawa autorskie.
Lata 1948-1950 przyniosły ograniczenie działalności wydawców prywatnych, a produkcja wydawnicza całkowicie przeszła w ręce instytucji państwowych i spółdzielczych. W roku 1950 Wydawnictwo Jakuba Mortkowicza zakończyło swą działalność.
Drukarnia
Mortkowicz od 1911 posiadał niewielką Drukarnię Naukową. W 1915 r. przeniósł ją do zakupionego przez siebie domu. Kierownikiem drukarni był jej pierwotny właściciel - Władysław Danielewicz, aż do swojej śmierci w 1924 roku. Praca została wtedy zawieszona na około dwa lata.
Za życia Mortkowicza w Drukarni Naukowej skład był wyłącznie ręczny. W latach 1928-1936 pracowało w niej ośmiu zecerów, którzy dysponowali dużym zestawem pism różnych krojów i czcionek. Maszynę do składania, czyli intertyp zakupiono dopiero w 1936 r. Drukarnia nastawiona była przede wszystkim na zaspokajanie potrzeb drukarskich własnego wydawnictwa.
Po śmierci Mortkowicza zakończyła się ostatecznie dobra passa drukarni. Zaczęto wtedy poszukiwać klienta z poważnym zamówieniem do druku. W 1931 roku drukarnia otrzymała zamówienie na tygodnik Wiarus, ilustrowane czasopismo dla podoficerów. Drukowano go do końca 1938 r. Do wybuchu II wojny światowej i likwidacji drukarni przez władze hitlerowskie wychodziło tam jeszcze czasopismo Ateneum.
Księgarnia
Mortkowicz posiadał dwie księgarnie w dwóch różnych miejscach Warszawy, jednak tylko przez kilka lat pracowały one jednocześnie. Będąc księgarzem - wydawcą, posiadał księgarnie sortymentowe i nakładowe jednocześnie, tzn. rozprzedając druki różnych nakładców obok tych wydanych nakładem własnym. Nawiązywał on liczne kontakty z przedsiębiorstwami księgarskimi i wydawniczymi, od których nabywał za gotówkę albo przejmował w komis różne wydawnictwa, ale także starał się rozprowadzać swoje wydawnictwa za pośrednictwem innych księgarń i hurtowni. Zajmował się też pośrednictwem w rozprowadzaniu książek na prowincję.
Początki jego działalności księgarskiej owocują stosunkami handlowymi z przedsiębiorstwami zagranicznymi z Niemiec, Francji i Anglii. Przed I wojną światową był członkiem Związku Księgarzy Niemieckich, skupiającym księgarzy i wydawców z różnych krajów. Zagraniczne wydawnictwa sprowadzał m.in. z Lipska, Londynu, czy Paryża.
Księgarnie Mortkowicza miały określoną politykę wydawniczą, która wpływała także na profil sortymentu. Przed I wojną światową asortyment przedsiębiorstwa był bardzo szeroki i obejmował m.in. wydawnictwa z zakresu architektury, nauki o handlu, historii i polityki, medycyny, nauk ścisłych, filozofii, ekonomii i nauk społecznych oraz literatury pięknej, podręczników, czy przewodników kolejowych.
Księgarnia Mortkowicza prowadziła, jak większość jej podobnych, również sprzedaż antykwaryczną, szczególnie w pierwszych latach swej działalności. Duże znaczenie w jego księgarni miała literatura dla dzieci i młodzieży. Z biegiem czasu literatura naukowa w większości była reprezentowana przez nauki humanistyczne i społeczne. Tematyka reprezentowana w księgarni była odzwierciedleniem zainteresowań jej właściciela, toteż dział artystyczny był tam bardzo rozbudowany. Właśnie taki, ściśle artystyczny charakter Mortkowicz planował w swojej drugiej księgarni otwartej w 1915 r. Miała ona propagować reprodukcje artystyczne i wydawnictwa z zakresu sztuki. Odzyskanie niepodległości umożliwiło mu zaopatrywanie się w wydawnictwa artystyczne krajowe i zagraniczne. Organizowana tam również wystawy malarskie młodych artystów. Księgarnia ta odgrywała więc pewną rolę w kształtowaniu gustów literackich i artystycznych postępowej inteligencji warszawskiej, szczególnie młodzieży. Jednak oprócz literatury artystycznej ważne miejsce w księgarni zajmowały nielegalne wydawnictwa organizacji lewicowych. Mając powiązania z PPS, Towarzystwem Wydawnictw Ludowych i organizacjami niepodległościowymi z okresu I wojny światowej, Mortkowicz miał na składzie księgarni literaturę socjalistyczną o postępowej lub wolnościowej ideologii oraz pośredniczył w jej kolportażu.
W ciągu całej działalności edytorskiej Jakuba Mortkowicza i jego następców wyszło 897 tytułów. Większość z nich została oznaczona charakterystycznym kłoskiem. Główne miejsce w dorobku Mortkowicza zajęły beletrystyka dla dorosłych, beletrystyka dla dzieci i młodzieży, a także wydawnictwa popularnonaukowe. W tej ostatniej grupie dominowała literatura z zakresu nauk humanistycznych, społecznych oraz sztuk plastycznych.
Ważnym elementem działalności wydawniczej Mrtkowicza były serie wydawnicze. W l. 1910-1939 ukazało się ich dziewiętnaście. Pierwszą i najważniejszą z nich pod względem była seria Pod Znakiem Poetów, która składała się z trzech części. Pierwsza ukazywała się w latach 1910-1922 i zapoczątkowana została dziełami polskich romantyków. Druga część wychodziła w l. 1927-39 jako Seria Nowa. Składały się na nią głównie utwory Młodej Polski i Skamandra. Z kolei część trzecia była wydawniczą efemerydą wydawaną w latach 1945-1946.
Po podjęciu kilku serii, które okazały się efemerydami (Panteon, Plutarch Polski, Żywoty Ludzi Znakomitych, Arcydzieła Literatur Obcych w Wyborze i Układzie dla Użytku Szkolnego, Współczesna Powieść Francuska), Jakub Mortkowicz zaczął wydawać równolegle trzy serie przeznaczone dla szerokiego kręgu odbiorców: Bibliotekę Beletrystyczną Towarzystwa Wydawniczego (opublikowano 11 powieści w 22 tomikach, autorów polskich i obcych), Bibliotekę Humoru (literatura rozrywkowa francuska, angielska, amerykańska, rosyjska i polska, 10 tomików), a także Dobre Książki dla Młodzieży (obejmowała twórczość pisarzy obcych, głównie skandynawskich i angielskich, ale też rodzimych - Janusz Korczak, Ewa Szelburg-Zarembina, Maria Konopnicka, Jan Brzechwa, Janina Mortkowiczowa i in.).
W trosce o dostępność książki dla każdego powstała inicjatywa edycji tanich serii wydawniczych takich jak: Żeromski dla Całej Polski, zeszytowe Dzieje Sztuki w Polsce, Malarstwo Polskie dla Wszystkich. U Mortkowicza ukazały się też cenne wydania zbiorowe Żeromskiego 10-tomowe ''Pisma'' i 30-tomowe ''Dzieła'', a także ''Popioły''.
Mortkowicz wydawał też czasopisma, w tym poświęconą sprawom politycznym, społecznym i literacko-rozrywkowym Myśl Polską w latach 1915-1918. Jego nakładem ukazały się również inne czasopisma m.in.:
* Świat książki poświęcony zagadnieniom czytelnictwa, miłośnictwa i zdobnictwa książki.
* Przegląd Księgarski będący organem zawodowym Związku Księgarzy Polskich (1912-1914);
* Zaranie skupiała się wokół niego grupa działaczy ludowych (1912-1914);
* Nowe Tory dotyczące spraw oświaty i wychowania (1912-1914);
* Wektor czasopismo matematyczno fizyczne (1911-1918);
* Z bliska i z daleka pisma dla młodzieży (1913-1914);
* Pro Arte et Studio literacki miesięcznik dla młodzieży akademickiej (1916-1919).
* W l. 1931-39 ukazywały się informacyjno-reklamowe "Nowiny Wydawnicze z Literatury, Nauki i Plastyki".
Inne obszary działalności Jakuba Mortkowicza
Jakub Mortkowicz nie ograniczał się tylko do drukowania i wydawania książek i czasopism. Popularyzował czytelnictwo, był aktywnym działaczem społecznym. Należał do Zarządu Związku Księgarzy Polskich, działał w Polskim Towarzystwie Wydawców Książek. W 1918 założył wraz z innymi księgarzami Polskie Towarzystwo Księgarni Kolejowych Ruch, które rozpowszechniało w całym kraju pisma i książki. Wielokrotnie był polskim delegatem na międzynarodowe kongresy wydawnicze i Targi Książki. Pełnił rolę stałego reprezentanta II RP we Florencji, Wiedniu, Lipsku i Paryżu. Organizował prezentacje rodzimej książki. Pierwsza z nich odbyła się w 1922 r. we florenckiej Fiera di Libro i zakończyła się sukcesem. Podobnie było w roku 1927 w Lipsku na Wystawie Zdobnictwa Książkowego, która zaowocowała zaproszeniem na członka-korespondenta elitarnej organizacji zrzeszającej tylko artystów, Związku Niemieckich Artystów Książki. [źródło: Wikipedia, Jakub_Mortkowicz]
