Kazimierz Kutz

Życiorys

Rodzina

Był synem Franciszka Kuca, kolejarza i powstańca śląskiego, oraz Anastazji z domu Kamińskiej. Wychowany w robotniczym domu w Szopienicach, matka i babka kultywowały religię katolicką, ale zarazem umożliwiały członkom rodziny poszukiwanie nieszablonowych ścieżek życiowych{{odn|Baniewicz|2009|s=117}}. Kazimierz Kutz powrócił do rodowego nazwiska Kutz, które rodzina nosiła w XIX wieku.

Wykształcenie

Ukończył I LO im. Tadeusza Kościuszki w Mysłowicach. Angażował się w działalność organizacji młodzieżowych, takich jak Związek Harcerstwa Polskiego i OM TUR. W 1953 ukończył studia na wydziale reżyserii PWSF w Łodzi. W czasie studiów był członkiem zarządu uczelnianej organizacji Związku Młodzieży Polskiej.

Działalność zawodowa i publiczna w PRL

Pracę reżyserską rozpoczął w 1955 jako asystent Andrzeja Wajdy przy realizacji ''Pokolenia''. Samodzielnym debiutem reżyserskim był w 1959 film ''Krzyż Walecznych''. Następnym filmem był źle przyjęty przez ówczesną krytykę ''Nikt nie woła''. Do jego kolejnych zrealizowanych obrazów należą ''Ludzie z pociągu'' według opowiadania Mariana Brandysa, film obyczajowy ''Ktokolwiek wie...'' oraz komedia ''Upał'' z Kabaretem Starszych Panów.

W 1966 był założycielem Stowarzyszenia Filmowców Polskich.

W 1968 opublikował w czasopiśmie Ekran (nr z 9 czerwca) tekst krytykujący tryb realizacji filmów, a w szczególności rolę kierowników literackich. W tym czasie trwała nagonka na inteligencję, piętnowaną wówczas przez moczarowców i Władysława Gomułkę, i opinia reżysera została - zdaniem Tadeusza Konwickiego i Jerzego Markuszewskiego - wykorzystana do poparcia tych ataków. Kazimierz Kutz krytykował też komedie Stanisława Barei, na określenie których stworzył sformułowanie bareizm, będące w jego intencji synonimem filmów bez artystycznych ambicji.

W 1969 zrealizował według własnego scenariusza ''Sól ziemi czarnej'', pierwszy film z tzw. tryptyku śląskiego, a w 1971 następny, ''Perłę w koronie''. Od 1971 do 1976 kierował Zespołem Filmowym Silesia, którego był założycielem. W latach 70. uczestniczył w naradach Komitetu Centralnego PZPR na temat kultury. Od 1976 zajmował stanowisko głównego reżysera w ośrodku TVP Katowice. Po nakręceniu filmu ''Linia'' (1974) otrzymał Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski. W 1979 odbyła się premiera ostatniej części tryptyku śląskiego, ''Paciorków jednego różańca''.

Od połowy lat 70. był inwigilowany przez funkcjonariuszy SB w ramach operacji o kryptonimie Reżyser. W wyniku inwigilacji zanotowano, iż utrzymywał kontakty z osobami aktywnie działającymi w KSS KOR i nawiązywał kontakty z regionalnymi strukturami Solidarności[https://web.archive.org/web/20140227172346/http://katalog.bip.ipn.gov.pl/showDetails.do?idx=K&katalogId=3&subpageKatalogId=3&pageNo=1&nameId=4136&osobaId=8824& Informacje w BIP IPN]. . Był współorganizatorem I Kongresu Kultury Polskiej w Warszawie. W czasie stanu wojennego został internowany w okresie od 14 do 21 grudnia 1981, następnie zwolniony na skutek interwencji biskupa Herberta Bednorza. Jako powód internowania podano ''utrzymywanie kontaktów z działaczami antysocjalistycznymi'', a także ''negatywny stosunek do władz partyjnych i rzeczywistości społeczno-politycznej w kraju'', co zdaniem ówczesnych władz stwarzało zagrożenie dla bezpieczeństwa PRL. Wkrótce w proteście przeciwko wydarzeniom w kopalni Wujek zrezygnował ze stanowiska głównego reżysera Ośrodka TV Katowice.

W latach 1985-1992 był wykładowcą na Wydziale Reżyserii Dramatu Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej im. Ludwika Solskiego w Krakowie.

Działalność zawodowa i publiczna w III RP

Po zmianie ustroju w latach 1989-1991 zajmował stanowisko dyrektora ośrodka TVP Kraków. W 1994 odbyła się premiera filmu ''Śmierć jak kromka chleba'', traktującego o pacyfikacji KWK Wujek w grudniu 1981. W tym samym roku zrealizował telewizyjny film ''Zawrócony'', a w 1995 ''Pułkownika Kwiatkowskiego''.

Działalność polityczną rozpoczął w 1997, startując z powodzeniem w wyborach do Senatu IV kadencji jako kandydat bezpartyjny z listy Unii Wolności w województwie katowickim. W parlamencie pracował w Komisji Emigracji i Polaków za Granicą i Komisji Nauki i Edukacji. Od października 2001 do października 2005 pełnił funkcję wicemarszałka Senatu V kadencji, którą łączył z zasiadaniem w Komisji Kultury i Środków Przekazu. Był członkiem komitetu wyborczego Włodzimierza Cimoszewicza w wyborach prezydenckich w 2005.

W wyborach parlamentarnych w tym samym roku po raz trzeci został senatorem. Startował z ramienia własnego komitetu wyborczego KWW Kazimierza Kutza, otrzymując 111 907 głosów w okręgu katowickim. W wyborach w 2007 kandydował do Sejmu z listy Platformy Obywatelskiej w tym samym okręgu, otrzymując 113 280 głosów. Został członkiem komitetu poparcia Bronisława Komorowskiego przed przyspieszonymi wyborami prezydenckimi 2010. W październiku 2010 opuścił klub parlamentarny PO w geście solidarności z Januszem Palikotem, wspierając tworzone przez niego ugrupowanie.

W wyborach w 2011 ponownie ubiegał się o mandat senatora jako niezależny w okręgu wyborczym nr 80. Został wybrany na VIII kadencję Senatu, otrzymując 81 662 głosy. 27 października 2011 prezydent Bronisław Komorowski powierzył mu wykonywanie obowiązków marszałka seniora Senatu VIII kadencji podczas pierwszego posiedzenia 8 listopada 2011 (pełnił tę funkcję również w Senacie VI kadencji w 2005). W Senacie został przewodniczącym Koła Senatorów Niezależnych. W wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2014 bezskutecznie ubiegał się o mandat w okręgu śląskim, startując z pierwszego miejsca na liście komitetu wyborczego Europa Plus Twój Ruch i uzyskując 20 426 głosów. W 2015 nie kandydował w kolejnych wyborach parlamentarnych.

Przewodniczył Społecznemu Komitetowi Budowy Muzeum Śląskiego, był też patronem Festiwalu Sztuki Reżyserskiej Interpretacje, Festiwalu Filmów Kultowych oraz Kongresu Kultury na Górnym Śląsku. Należał do ZAIKS był założycielem Towarzystwa Przyjaciół Śląska w Warszawie. Związany z Górnym Śląskiem, przez wiele lat mieszkał na mazowieckiej wsi. Zwyciężył w plebiscycie Gazety Wyborczej na najwybitniejszego żyjącego Ślązaka. Okresowo publikował w tym dzienniku. W 2012 przystąpił do think tanku Ruchu Palikota. [źródło: Wikipedia, Kazimierz_Kutz]

Życie prywatne

Trzykrotnie żonaty; jego trzecią żoną była Iwona Świętochowska-Kutz (aktorka, grała w 1983 w filmie Kazimierza Kutza ''Na straży swej stać będę''); miał czwórkę dzieci (synów Gabriela i Tymoteusza, córki Wiktorię i Kamilę).

Deklarował się jako ateista.

Pod koniec życia mieszkał w domu opieki w Józefowie. Zmarł tamże 18 grudnia 2018. Urna z jego prochami została złożona na cmentarzu przy ul. Sienkiewicza w Katowicach; uroczystość pogrzebowa miała charakter świecki. [źródło: Wikipedia, Kazimierz_Kutz]

Twórczość

Twórczość filmowa

Andrzej Gwóźdź wyróżnił charakterystyczne dla kina Kazimierza Kutza elementy.
* Postacie filmów są przybyszami, wędrowcami, przybywają do określonego miejsca i je opuszczają po przejściu inicjacji, nierzadko inicjacji seksualnej, albo po zgromadzeniu doświadczeń. Nierzadko są to przybysze doświadczeni przez wojnę. Znamienny dla twórczości reżysera jest topos wędrówki (''Krzyż Walecznych'', ''Nikt nie woła'', ''Wkrótce nadejdą bracia'', ''Znikąd donikąd'', ''Tarpany''){{odn|Gwóźdź|2000|s=9}}. Z kolei bohaterowie tryptyku śląskiego są mocno zakorzenieni w swoich mikroświatach, o które muszą nieustannie walczyć{{odn|Gwóźdź|2000|s=10}}.
* Typowa dla tego kina jest specyficzna gra między ekranem a widownią, która polega na tym, że ''tradycyjny mechanizm projekcji-identyfikacji zostaje wyparty przez deziluzję właściwą dla telewizyjnej sytuacji odbioru''{{odn|Gwóźdź|2000|s=16}}, czego przykładem jest pastiszowy ''Upał''. Reżyser zwraca uwagę na widza i na to, w jaki sposób odbiera on świat wykreowany w kinie, tworząc nieomal bezpośredni kontakt między światem kina a światem widzów{{odn|Gwóźdź|2000|s=18}}.
* Kino to opiera się na grach intertekstualnych i intermedialnych oraz na parafrazach, np. ''Upał'' jest filmem z telewizji, wprowadzającym Kabaret Starszych Panów. ''Straszny sen Dzidziusia Górkiewicza'' to film z kina, będący metatekstem (pastiszem satyrycznym) ''Eroiki'' Andrzeja Munka. Natomiast ''Wkrótce nadejdą bracia'' są - z jednej strony - ekranizacją dramatu Janusza Krasińskiego, który wcześniej został zrealizowany przez Kazimierza Kutza w teatrze, a z drugiej strony stanowią obraz naśladujący film ''Nikt nie woła''{{odn|Gwóźdź|2009|s=20}}.

Tryptyk śląski

W tryptyku śląskim, tj. w ''Soli ziemi czarnej'' (1969), ''Perle w koronie'' (1971) i w ''Paciorkach jednego różańca'' (1979), reżyser skonkretyzował swoją wizję sztuki filmowej. Wchodząc w prowincjonalizm, folklor, tradycję, ludowy humor i odrębność kulturową, stworzył wypowiedzi o charakterze uniwersalnym{{odn|Szpulak|2009|s=170}}. ''Sól ziemi czarnej'' zrealizował między familokami i hałdami na osiedlach Giszowiec i Nikiszowiec w Katowicach oraz na robotniczym osiedlu Lipiny i Chropaczów. Zależało mu na pieczołowitym odtworzeniu realiów, zatem podjął współpracę ze specjalistami od strojów i piosenek śląskich, a także z orkiestrami górniczymi i śląskimi zespołami ludowymi. Na potrzeby realizacji przestudiował powstańcze pamiętniki, wspomnienia i gazety z epoki. W sprawach społeczno-politycznych jego konsultantem został Wilhelm Szewczyk, a kwestie folkloru omawiał z Józefem Ligęzą i Adolfem Dygaczem. W doborze obsady aktorskiej filmu kluczowa była znajomość gwary śląskiej{{odn|Klich|2009|s=132}}. ''Sól ziemi czarnej'' została znakomicie przyjęta nie tylko przez krytykę, ale także przez innych reżyserów - Andrzeja Wajdę czy Tadeusza Konwickiego{{odn|Klich|2009|s=134}}.

Realizacja ''Perły w koronie'' przebiegała podobnie jak w przypadku ''Soli ziemi czarnej''. Film powstał na Śląsku w kopalni Wieczorek na Nikiszowcu. Zaangażowano ludzi ze Śląska - aktorów, statystów i ekspertów{{odn|Klich|2009|s=136}}. Ekspozycję ''Perły w koronie'' tworzą sielankowe obrazy osady górniczej, które ukazują dom, rodzinę i pracę jako podstawowe śląskie wartości{{odn|Klich|2009|s=136}}. Natomiast ''Paciorki jednego różańca'', nakręcone w kolonii domków górniczych w Giszowcu, traktuje się już jako obraz o agonii Śląska. Film przedstawia obrazy starych domków górniczych, które są wypierane przez nowoczesny Śląsk wieżowców. W jednym z takich domków mieszka Karol Habryka, górnik emeryt i były powstaniec śląski, który podejmuje walkę o własne dziedzictwo i tożsamość{{odn|Klich|2009|s=143}}.

Filmy tryptyku śląskiego bliskie są opowieściom mitycznym. Ich fabuły osadzają się w przeszłości, w historii niewielkich społeczności i narodów, które na skutek biegu dziejów zostały zmarginalizowane. Jednocześnie tryptyk śląski można interpretować jako zapis dwudziestowiecznej historii Śląska. Głównym motywem fabuł jest bunt - walka podejmowana przez górniczą wspólnotę ma doprowadzić do przeobrażenia duchowego i do odnowienia kondycji ludzkiej{{odn|Szpulak|2009|s=170-174}}. Kościelna religijność nie ma tu większego znaczenia, ale świat ten podporządkowuje się wszechobecnym w życiu domowym i w pracy rytuałom, dzięki którym otwiera się przestrzeń sakralna (mityczna){{odn|Szpulak|2009|s=176}}.

Filmografia

* ''Słowo honoru'' (1953), etiuda szkolna
* ''Jesienny dzień'' (1959)
* ''Krzyż Walecznych'' (1958)
* ''Nikt nie woła'' (1960)
* ''Ludzie z pociągu'' (1961)
* ''Tarpany'' (1961)
* ''Milczenie'' (1963)
* ''Upał'' (1964)
* ''Ktokolwiek wie...'' (1966)
* ''Skok'' (1967)
* ''Sól ziemi czarnej'' (1969)
* ''Perła w koronie'' (1971)
* ''Linia'' (1974)
* ''Znikąd donikąd'' (1975)
* ''Paciorki jednego różańca'' (1979)
* ''Na straży swej stać będę'' (1983)
* ''Wkrótce nadejdą bracia'' (1985)
* ''Straszny sen Dzidziusia Górkiewicza'' (1993)
* ''Śmierć jak kromka chleba'' (1994)
* ''Zawrócony'' (1994)
* ''Pułkownik Kwiatkowski'' (1995)
* ''Sława i chwała'' (1997)

Twórczość telewizyjna

Do ważniejszych jego spektakli telewizyjnych zalicza się ''Opowieści Hollywoodu'' Christophera Hamptona (1986), ''Samobójcę'' Nikołaja Erdmana (1988), ''Do piachu...'' Tadeusza Różewicza (1989), ''Kolację na cztery ręce'' Paula Barza (1990), ''Antygonę w Nowym Jorku'' Janusza Głowackiego (1994) i ''Emigrantów'' Sławomira Mrożka (1995). Zbiór ostatnich przedstawień zrealizowanych dla Teatru Telewizji obejmuje ''Twórców obrazów'' Pera Olova Enquista (2000), ''Wielebnych'' Sławomira Mrożka (2001) i ''Dzień podróżny'' Eustachego Rylskiego (2004){{odn|Kostek|2009|s=236-237}}.

Przedstawienia telewizyjne poruszają tematykę społeczną, społeczno-obyczajową, historyczną i mają charakter demistyfikatorski wobec społeczeństwa i historii (''Do piachu...'', ''Ziarno zroszone krwią'', ''Antygona w Nowym Jorku'', ''Emigranci'', ''Wielebni'') bądź stanowią przykłady gier intermedialnych. Tematyzując profesję reżysera, twórcy i pisarza, stają się dziełami o wyrazie autotematycznym (''Opowieści Hollywoodu'', ''Kolacja na cztery ręce'', ''Twórcy obrazów''){{odn|Kostek|2009|s=238-241}}. Spektakle ukazują także skomplikowane losy i relacje międzyludzkie oraz rozmaite postawy moralne, które nierzadko zostają zaprezentowane w sposób przewrotny i brutalny, a zarazem daleki od moralizatorstwa. Sprawiły, że reżyser jest postrzegany nie tylko jako twórca filmów śląskich, ale także jako innowator i reformator języka sztuki telewizyjnej{{odn|Baniewicz|2009|s=114}}.

Twórczość literacka

Był autorem książki ''Klapsy i ścinki. Mój alfabet filmowy i nie tylko'' (Znak, Warszawa 1999, {{ISBN|83-7006-849-9}}). Nakreślił w niej portrety przyjaciół i bliskich ze świata filmowego, literackiego i artystycznego, m.in. Krzysztofa Zanussiego, Wojciecha Kilara, Kaliny Jędrusik, Zbigniewa Cybulskiego, Andrzeja Wajdy, Tadeusza Konwickiego, Stanisława Dygata, Tadeusza Łomnickiego i Tadeusza Różewicza. Silnie zarysował w niej elementy autobiograficzne poświęcone matce, ojcu i nieżyjącemu bratu, a także elementy humorystyczne w postaci licznych anegdot ukazujących groteskowość czasów PRL.

W 2010 reżyser zadebiutował także jako powieściopisarz książką ''Piąta strona świata'', wydaną nakładem wydawnictwa Znak, za którą został nominowany do Nagrody Literackiej Gdynia 2011 w kategorii proza. ''Piąta strona świata'' jest opowieścią o rozpadzie wspólnoty, która własną historię ukształtowała w języku. Zatem jest to opowieść o języku i o zakotwiczeniu się w języku, na co wskazuje fakt współistnienia w utworze gwary śląskiej i polszczyzny. Indywidualna biografia Kazimierza Kutza staje się tutaj impulsem do rozważań nad biografią i dziejami Śląska, tj. nad katastrofą miejsca - regionu i kraju{{odn|Kisiel|2009|s=251-256}}. Na podstawie powieści Teatr Śląski w Katowicach zrealizował w lutym 2013 spektakl o tym samym tytule (adaptacja i reżyseria - Robert Talarczyk). Ta sama adaptacja została następnie zrealizowana przez Teatr Telewizji. [źródło: Wikipedia, Kazimierz_Kutz]