Historia i podział
Stara część przy ulicy Jana Matejki.
Pierwotny i nieistniejący cmentarz przy dzisiejszej ulicy Jana Matejki został utworzony wskutek dekretu cesarza Józefa II Habsburga o cmentarzach zamiejskich z 11 grudnia 1783, wydanego przez Gubernium Galicyjskie z 21 stycznia 1784 (dokument nakazywał dokonywanie pochówków poza terenami zabudowanymi)[Wcześniej istniejące cmentarze Sanoka znajdowały się w centrum miasta: cmentarz obrządku rzymskokatolickiego wokół ówczesnego Kościoła św. Michała Archanioła na obecnym Placu św. Michała, ulicy Grzegorza z Sanoka w okolicy budynku banku przy ul. Tadeusza Kościuszki 4 i kamienicy Ramerówka oraz cmentarz obrządku greckokatolickiego przy ówczesnej Cerkwi Narodzenia Najświętszej Maryi Panny przy obecnej ulicy Jana III Sobieskiego, gdzie znajduje się Zespół Szkół nr 1 oraz budynek przy ulicy Teofila Lenartowicza 2. . W okresie międzywojennym szczątki ujawnione podczas wykopalisk na terenie byłego cmentarza katolickiego na ulicy Grzegorza z Sanoka zostały przeniesione na cmentarz przy ulicy Rymanowskiej: ]. Brak jest informacji o dokładnej dacie otwarcia cmentarza, przyjmuje się, że pierwsze pochówki odbyły się najprawdopodobniej w latach 90. XVIII wieku bądź na początku XIX wieku. Cmentarz był przeznaczony dla pochówków ludności obrządków rzymskokatolickiego oraz greckokatolickiego.
Istniejąca obecnie część całego cmentarza przy ulicy Jana Matejki powstała w 1857. Cmentarz ten został założony na terenie nabytym od Piotra Czyżewskiego przez cesarsko-królewską władzę obwodową. Byli tam grzebani chrześcijanie (obrządków rzymskokatolickiego i ewangelickiego), zaś po wydaniu dekretu z 1784 także osoby wyznania greckokatolickiego (chowane uprzednio na cmentarzu przy Cerkwi Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w centrum miasta). Z czasem teren cmentarza przy ulicy Jana Matejki okazał niewystarczający. Ponadto w połowie lat 80. XIX wieku cmentarz, pozostający pod zarządem parafii obrządku rzym.-kat., stał się obiektem krytyki z uwagi na panujący tam rzekomo chaos prowadzenia pochówków, brak ogrodzenia i alejek, a także położenie na terenie bagnistym.
Obecnie powierzchnia części przy ulicy Jana Matejki wynosi 1,57 ha. Powierzchnia ma formę nieregularnego czworoboku. Z uwagi na strukturę ta część ma charakter formy wachlarza, jako że od wejścia (w południowo-wschodnim rogu od ulicy Romana Dmowkiego) alejki rozchodzą się w kierunkach zachodnim, północno-zachodnim i północnym. Od strony południowej do tej części cmentarza przylega osobny, mniejszy fragment przy ul. Jana Matejki, który również skupia stare pochówki, jednakże nie posiada ustanowionych alejek.
Stara część przy ulicy Rymanowskiej.
Inicjatorem i założycielem nowego cmentarza był ks. Franciszek Salezy Czaszyński, proboszcz parafii rzymskokatolickiej pw. Przemienienia Pańskiego w Sanoku, który był przewodniczącym komisji mającej na celu znalezienie nowego miejsca dla pochówków (wytypowano teren na zachód od miasta należący do Jana Tchórznickiego). Tenże duchowny 3 kwietnia 1867 (t.j. 10 lat po utworzeniu cmentarza przy ulicy Jana Matejki) złożył stosowny wniosek w Radzie Miejskiej, zaś przypuszcza się, że ich przesłanką mogła być intencja założenia nowego cmentarza przeznaczonego tylko dla katolików. Decyzja o utworzeniu została jednak odłożona. Pochówki na cmentarzu były dokonywane pod koniec XIX wieku. Informacja prasowa z 1891 wskazała na zaniedbanie terenu cmentarza. Ostatecznie cmentarz powstał formalnie w wyniku decyzji rady miejskiej z 1894. W celu założenia nowej nekropolii władze miasta nabyły od Józefy Rylskiej ziemię oddaloną od centralnego punktu miasta, rynku, o ok. 1,3 km (w składzie komisji, która upoważniła magistrat sanocki do nabycia gruntu byli dr Jan Gaweł, ks. Wasyl Czemarnyk i Paweł Hydzik). Dokumentację techniczną cmentarza komunalnego i domu pogrzebowego w formie neogotyckiej kaplicy wykonał architekt miejski, inż. Władysław Beksiński. Projekt został wydany drukiem jako ogólne zasady zakładania oraz urządzania nowych cmentarzy i opublikowany w wydaniu Czasopisma Technicznego z 1896 jako wzór do naśladowania przy wydzielaniu miejsc na pochówki w Galicji.
Zaprojektowana przez inż. W. Beksińskiego parcela przy ulicy Rymanowskiej o powierzchni 1,54 ha w kształcie prostokąta została podzielona na cztery części, z których każda była przeznaczony dla zmarłych z dzielnic miasta. Cały obszar przecinały cztery główne alejki, zbiegające się w centrum, gdzie została wzniesiona kaplica o charakterze neogotyckim, która została wybudowana w miejscu wcześniejszego pochówku kobiety o nazwisku Haberman i jej rodziny. Projektant zaplanował precyzyjnie rozmieszczenie grobów - przewidział ich liczbę na niespełna 3000, dokładnie 2842 (w tym 4 dla osób zasłużonych, 172 wieczyste murowane, 436 wieczystych zwyczajnych i 2230 czasowych zwyczajnych, w tym 415 czasowych dla ubogich). Według planu miejsca grzebalne położone przy głównych alejkach były przeznaczone dla zasłużonych mieszkańców miasta (cztery miejsca projektant ulokował w centrum, symetrycznie wokół kaplicy), zaś na obrzeżach przewidziano miejsca dla ubogich.
Do lipca 1895 teren cmentarza przy ulicy Rymanowskiej został wyposażony w bramę, ogrodzenie, żywopłot, alejki, rowy osuszające i plantowany teren oraz zadaszoną kaplicę. Cmentarz został konsekrowany w Dzień Zaduszny, 2 listopada 1895 w obecności członków Rady Miasta, duchownych obrządków rzym.-kat. i greck.-kat. oraz mieszkańców. Na początku XX wieku na cmentarzu funkcjonowała kostnica (tzw. trupiarnia), a wcześniej prochownia. Tuż obok, 11 listopada 1895 została poświęcona przylegająca od zachodu część cmentarza, przeznaczona dla mieszkańców - wówczas nienależących jeszcze administracyjnie do miasta - Posady Sanockiej i obszaru Dąbrówki (zazwyczaj rodzin rolniczych i rzemieślniczych); zadrzewienie tej części zapewniła Józefa Rylska. W połowie 1896 dokonano posadzenia drzewek w alejach cmentarza.
Cmentarz był przeznaczony dla pochówków ludności obrządków rzymskokatolickiego i greckokatolickiego. Całkowita powierzchnia tej części, z uwzględnieniem pierwotnego projektu W. Beksińskiego, wynosi 2,49 ha. Znawca Sanoka, Stefan Stefański podał, że jednym z najstarszych zachowanych nagrobków w tej części jest płyta Józefa Hellebranda, zmarłego w 1898, zaś Ewa Śnieżyńska-Stolot i Franciszek Stolot wskazali, iż jednym z najstarszych był nagrobek Antoniego Lenika, c. k. radcy finansowego, zmarłego w 1866 w wieku 52 lat. Projekt cmentarza autorstwa W. Beksińskiego przewidywał zamknięcie nekropolii po upływie pięćdziesięciu lat, tj. w 1946. Od strony ulicy Rymanowskiej zostały stworzone dwie bramy wejściowe, w tym jedna główna, prowadząca do starej kaplicy.
5 października 1905 burmistrz Sanoka Feliks Giela wydał specjalne wezwanie do mieszkańców miasta i innych osób zainteresowanych niszczejącymi nagrobkami na starym katolickim cmentarzu w Sanoku, aby zabezpieczyli owe w czasie do jednego roku, po upływie którego uszkodzone pomniki zostaną usunięte. W drugiej połowie XX wieku w uroczystość Wszystkich Świętych 1 listopada sprawowana była uroczysta msza święta obrządku rzymskokatolickiego przy zabytkowej kaplicy na cmentarzu. W lipcu 1987 na cmentarzu miały miejsce włamania do najstarszych krypt grobowych i trumien oraz ich plądrowanie połączone z kradzieżą.
Nieczynna kaplica cmentara została wpisana do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka, opublikowanego w 2015.
Obszar i stan współczesny.
Z biegiem czasu obszar cmentarza był powiększany o okoliczny areał. Poszerzenie nastąpiło w kierunku zachodnim od pierwotnych obszarów cmentarzy przy ulicach Jana Matejki i Rymanowskiej, a ponadto przejęto teren pomiędzy obiema częściami, wskutek czego powstało spójne terytorium skupiające dotychczasowe oraz nowe powierzchnie cmentarne. Na początku lat 80. XX wieku podjęto starania zmierzające do scalenia terenów pochówków przy ulicy Jana Matejki i w jego obrębie. Ostatecznie Cmentarz Centralny objął teren ograniczony ulicami: Rymanowską, Romana Dmowskiego, Kiczury, Głogową i Dąbrowiecką. Przez całościowy teren cmentarza przebiega ulica Jana Brzechwy. Od strony ulicy Głogowej Cmentarz Centralny sąsiaduje z nowym cmentarzem żydowskim. Pośrodku obecnego całego terenu Cmentarza Centralnego został zlokalizowany komunalny dom przedpogrzebowy, którego budowę rozpoczęto w 1988. W jego wnętrzu polichromie wykonał Tadeusz Turkowski. Całkowita powierzchnia Cmentarza Centralnego w Sanoku wynosi niespełna 8 ha (79 300 m).
Na przełomie 1994/1995 na terenie cmentarza kilkakrotnie dochodziło do aktów wandalizmu, w wyniku których uszkodzeń doznawały nagrobki, Krzyż Powstańców i kwatery wojskowe. W 2000 wykonano nowe ogrodzenie cmentarza od strony ulicy Rymanowskiej, zasadzono na jego obszarze 500 krzewów jałowca i odnowiono kilka alejek. Na początku XXI wieku na zachodnim brzegu cmentarza, równolegle do ulicy Romana Dmowskiego powstały dwie ściany kolumbarium z przeznaczeniem na urny z prochami (pierwsza z nich posiada 80 miejsc). Uchwałą z 21 lipca 2011 Rada Miasta Sanoka wprowadziła Regulamin Cmentarzy Komunalnych, położonych na terenie Gminy Miasta Sanoka. Od 1 sierpnia 2012 został zamknięty swobodny przejazd przez teren cmentarza t.j. Jana Brzechwy od zbiegu z ulicą Romana Dmowskiego oraz z ulicą Dąbrowiecką i Głogową (decyzja władz miasta byla motywowana przepisami prawa i względami bezpieczeństwa). Wstęp na cmentarz jest całodobowo możliwy przez furtki. Wiosną i latem 2014 były prowadzone remonty i prace modernizacyjne na terenie cmentarza, w trakcie których powstał parking oraz rozpoczęto tworzenie ogrodzenia kwatery żołnierzy polskich i prace konserwacyjne. W toku dalszych prac w 2014 ukończono ww. parking, odremontowano i zmodernizowano wnętrze kaplicy przedpogrzebowej, wyasfaltowano dwie alejki cmentarne, wybudowano drugą ścianę kolumbarium, w której stworzono 120 miejsc pochówków z obu stron. Do 2015 administrowaniem terenu cmentarza zajmowało się prywatne przedsiębiorstwo z branży pogrzebowej, zaś z dniem 1 maja 2017 administrację objęło Sanockie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej (SPGM) w imieniu miasta Sanok. W 2017 dokonano modernizacji kaplicy przedpogrzebowej, w której zabudowano przedsionek.
Opiekę nad kilkoma nagrobkami żołnierzy i harcerzy podjęli harcerze z Hufca Ziemi Sanockiej im. ks. hm. Zdzisława Peszkowskiego.
Krzyż Powstańców.
Pierwotny Krzyż Powstańców został ustanowiony tuż po założeniu cmentarza, w 1896. Projektantem pomnika był inż. Władysław Beksiński. Obecnie istniejący dębowy Krzyż Powstańców znajduje się w północno-zachodnim narożniku części starej przy ulicy Rymanowskiej. Krzyż postawili w 1923 sanoccy harcerze i uczniowie Państwowego Gimnazjum im. Królowej Zofii w Sanoku: Fritz Hotze, Józef Pudełko, Tadeusz Riedrich, Zygmunt Żyłka-Żebracki, dla upamiętnienia polskich powstań niepodległościowych. Umieszczono na nim tabliczkę z napisem: ''Bohaterom z 1831/63 Harcerze 1923'', która została wykonana w Sanockiej Fabryce Wagonów. Pod krzyżem harcerze składali Przyrzeczenie Harcerskie (m.in. Zdzisław Peszkowski). W 1958 symboliczny obiekt został odnowiony przez władze miasta. W 1980 na wykonanej z kamieni podstawie krzyża ustanowiono tablicę z inskrypcją: ''Bohaterom Powstań Polskich 1980.'' 11 listopada 1996 poświęcono nowy krzyż wraz z odnowioną tabliczką metalową z pierwotnego krzyża, która zawiera inskrypcję ''Bohaterom zr 1831 63 Harcerze 1923 1996'' (ufundował ją pochodzący z Sanoka, ówczesny Naczelnik ZHP, hm. Ryszard Pacławski). Dodatkowo na pionowej części drewnianej krzyża przymocowano tabliczkę z napisem ''Ernest Bauman Powstaniec 1831 r. Kawaler V.M. pof. pułku jazdy pozn.''. Pomnik jest uznany za obiekt zabytkowy i podlega ochronie prawnej.
Kwatery wojskowe.
Po zakończeniu II wojny światowej przy północnej starej części przy ulicy Rymanowskiej został utworzony cmentarz wojskowy, składający się z dwóch kwater: żołnierzy polskich i żołnierzy Armii Czerwonej, o powierzchni łącznej 1650 m. W 1958 teren został ogrodzony żywopłotem, a groby wojenne zostały odnowione przez władze miasta.
Kwatera żołnierzy polskich.
Na cmentarzu znajduje się kwatera żołnierzy i oficerów Wojska Polskiego poległych w walkach o wyzwolenie w latach 1918-1948: wojnie polsko-ukraińskiej 1918-1919, wojnie polski-bolszewickiej 1919-1920, polskiej wojnie obronnej 1939 oraz w walkach z Ukraińską Powstańczą Armią 1944-1948. Pierwotnie organizowaniem kwatery dla żołnierzy poległych w latach 1918-1920 zajął się jeszcze w latach 30. ks. kpt. Roman Kostikow z parafii wojskowej pw. Chrystusa Króla, powołanej przy stacjonującym w Sanoku, 2 Pułku Strzelców Podhalańskich. W utworzonej kwaterze zostali pochowani wojskowi m.in. 2 Pułku Strzelców Podhalańskich oraz powstały mogiły żołnierzy walczących w szeregach 8 Drezdeńskiej Dywizji Piechoty, Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Wojsk Ochrony Pogranicza. Wśród pochowanych zostali m.in. ppłk dypl. Karol Lenczowski (1891-1936, kawaler Virtuti Militari, dowódca 2 Pułku Strzelców Podhalańskich w latach 1935-1936), szer. strz. Jan Goryl (1924-1946, kawaler Orderu Virtuti Militari), oficerowie 8 Dywizji Piechoty, którzy ponieśli śmierć ze strony Samodzielnego Batalionu Operacyjny NSZ Zuch kpt. Antoniego Żubryda - mjr Abraham Preminger (1918-1946, szef Wydziału Polityczno-Wychowawczego, w wyniku egzekucji) i ppłk Teodor Rajewski (1916-1946, oficer radziecki, szef sztabu, podczas potyczki), kpr. Stefan Strzelczyk (1923-1947, uczestniczący 28 marca 1947 jako kierowca w inspekcji wojskowej w Bieszczadach, podczas której śmierć poniósł generał Karol Świerczewski; prócz niego 30 marca 1947 w Sanoku został pochowany także ppor. Józef Krysiński), oficerowie 34 Budziszyńskiego Pułku Piechoty: ppor. Mieczysław Walesiuk (1906-1946, komendant miasta; później jego szczątki przeniesiono do Białegostoku, w kwaterze pozostał symboliczny nagrobek), kpt. Leon Kostecki (1911-1955, dowódca plutonu). Ponadto w kwaterze są cztery groby żołnierzy Wojska Polskiego, którzy ponieśli tragiczną śmierć w późniejszych latach PRL. W kwaterze zostali pochowani także żołnierze żyjący w długich latach po II wojnie światowej, zmarli i pochowani w latach 60., 70. i 80. XX wieku: ppor. Zbigniew Królicki (zm. w 1962 w wieku 23 lat), sierż. Kazimierz Kokoszka (1946-1978), Piotr Palmowski (1907-1983) oraz st. chor. Karol Gurgacz (1941-1983) i jego żona Maria (1942-2006). Ponadto w 1958 w kwaterze miały zostać pochowane, po uprzedniej ekshumacji, ofiary masowej egzekucji (ok. 50 osób), dokonanej przez Niemców w grudniu 1943 w podrzeszowskiej Babicy.
Łącznie w kwaterze znajdują się 154 mogiły pojedyncze, dwie mogiły zbiorowe (jedna w północno-zachodnim rogu kwatery, w której spoczywa 10 ofiar) oraz jedna symboliczna zbiorowa, stanowiąca pomnik. Na niej umieszczono postument, z którego pionowo wznosi się podłużna sztywna flaga Polski z orłem na szczycie. Na pomniku umieszczono krzyż Virtuti Militari oraz tablicę pamiątkową z napisem ''W hołdzie poległym. Społeczeństwo Sanoka''. Projektantem pomnika był Edmund Królicki, a przewodniczącym komitetu budowy Tadeusz Wilk. Budowa została ukończona przed 1 listopada 1959. W latach 211-2012 mogiły w kwaterze zostały odremontowane, w tym także odmalowane. W 2013 zaplanowano wykonanie ogrodzenia kwatery. W 2014 zachodnia połowa okalającego kwaterę żywopłotu została zastąpiona ogrodzeniem.
Kwatera żołnierzy Armii Czerwonej.
W zachodniej części Cmentarza Centralnego znajduje się kwatera żołnierzy Armii Czerwonej, założona w latach 1951-1953 (wcześniej, do 1951 w tym miejscu istniał cmentarz żołnierzy austriackich, który zniwelowano celem utworzenia kwatery żołnierzy radzieckich). W kwaterze spoczęli żołnierze radzieccy polegli w 1944 w walkach na froncie wschodnim II wojny światowej o tzw. wyzwolenie ziemi sanockiej. Zmarli pochodzili z szeregów 101 korpusu armijnego 38 Armii 1 Frontu Ukraińskiego. Pierwotnie żołnierze radzieccy byli grzebani w Sanoku w centrum miasta na wschodnim stoku parku miejskiego oraz na obszarze powiatu sanockiego, skąd ich ciała - po ekshumacjach prowadzonych przez Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej - przeniesiono do utworzonej kwatery na cmentarzu.
W kwaterze utworzono główną aleję obsadzoną kasztanami, a w jej głębi został ustanowiony pamiątkowy obelisk, na którym widnieje czerwona gwiazda. Na bramie wejściowej do kwatery zainstalowano symbole komunistyczne: sierp i młot. Ogółem w 90 ponumerowanych mogiłach (78 zbiorowych i 12 indywidualnych) pochowano 2969 żołnierzy. Z upływem lat na mogiłach umieszczano indywidualne tabliczki upamiętniające poszczególnych żołnierzy, z inskrypcjami w językach: polskim, rosyjskim, ukraińskim, ormiańskim i gruzińskim. W kwaterze zostali pochowani m.in. majorzy Michaił Kalmus, Iosif Niepran, kapitanowie Nikołaj Gietmanski i Aleksandr Hulewicz, starszy lejtnant Nikołaj Gass, Kłara Sołonienko, st. sierż. Chamit Nieatbakow (Bohater Związku Radzieckiego), mł. sierż. Iwan Niedwiżaj (Bohater Związku Radzieckiego).
W okresie PRL opiekę nad mogiłami w kwaterze sprawowali sanoccy harcerze oraz miejska organizacja TPPR. W 2012 zostało odremontowanych sześć mogił zbiorowych w kwaterze.
Inne pochówki wojenne.
W przeszłości na cmentarzu znajdowały się mogiły żołnierzy niemieckich, austriackich i węgierskich, pochodzące z czasów I wojny światowej i II wojny światowej (w tym także żołnierzy Wehrmachtu, poległych w kampanii wrześniowej). Pochówki te zostały zlikwidowane w pierwszych latach po 1945. Pozostałe szczątki żołnierzy niemieckich ekshumowano w 1995 i następnie złożono na cmentarzu wojskowym w Przemyślu. Nad zbiorową mogiłą żołnierzy węgierskich górował pomnik zwieńczony koroną. Na pomniku było umieszczona tożsamość ''Laszlo Garganyi'' oraz inskrypcja w językach polskim i niemieckim ''Masowy grób 32 regimentu''. Po II wojnie światowej został rozebrany, zaś na jego miejscu powstały nowe groby.
Mogiły zbiorowe.
Przy głównej alei prowadzącej od ulicy Rymanowskiej do pierwotnej kaplicy cmentarnej znajdują się dwie mogiły zbiorowe. Pierwsza to Mauzoleum Ofiar II Wojny Światowej, które zostało ustanowione w 1947. W monumentalnym grobowcu złożono prochy ofiar pochodzących z Sanoka i ziemi sanockiej - uczestników walk na frontach II wojny światowej, członków ruchu oporu, więźniów niemieckich obozów koncentracyjnych i innych pomordowanych. W podziemiu mauzoleum umieszczono metalową urnę z ziemią spod Ściany Śmierci w Auschwitz-Birkenau oraz innych miejsc kaźni. Powstanie pomnika zainicjował Polski Związek Byłych Więźniów Politycznych Hitlerowskich Więzień i Obozów Koncentracyjnych, a projektantem był Stanisław Ryniak, inżynier architekt i zarazem były więzień obozu Auschwitz-Birkenau (pierwszy polski osadzony z nr 31). Forma mauzoleum przypomina obozowy piec krematoryjny - posiada otwór frontowy oraz obelisk imitujący komin. Główna inskrypcja na tablicy brzmi: ''Ofiarę z krwi, cierpień i życia złożyli za Ojczyznę w II-giej wojnie światowej. Cześć ich pamięci''. W sierpniu 1962 na bocznych ścianach pomnika umieszczono dwanaście tablic z imionami i nazwiskami ofiar (pierwotnie było umieszczonych 560 tożsamości, obecnie łącznie 577 osób). Wśród wymienionych jest Maksymilian Słuszkiewicz (ostatni przedwojenny burmistrz Sanoka, aresztowany przez Niemców w 1939 i wywieziony jako zakładnik do Buchenwaldu, gdzie poniósł śmierć w 1940), Jerzy i Stanisław Lurscy (syn i brat Franciszka), Marcin Kubrak (ojciec Edwarda). Inicjatorem akcji umieszczenia tablic był Związek Bojowników o Wolność i Demokrację. Potocznie mauzoleum bywa określane jako ''Mauzoleum Oświęcimiaków'' bądź ''Pomnik Oświęcimiaków''.
Druga zbiorowym pochówkiem o charakterze symbolicznym jest położona tuż za ww. Mauzoleum Ofiar II Wojny Światowej mogiła upamiętniająca ofiary rozstrzelane na Gruszce. W 1947 umieszczono w niej ekshumowane szczątki ofiar rozstrzelanych przez Niemców 5/6 lipca 1940 na stoku góry Gruszka nieopodal Tarnawy Dolnej. Było to 112 więźniów[Inne źródła, m.in. tabliczka na zbiorowej mogile ofiar na cmentarzu w Sanoku, podają liczbę 115.] z sanockiego więzienia, a wśród zamordowanych był były kpt. Czesław Wawrosz, kpt. Jan Drabik, profesor sanockiego gimnazjum Józef Rec. Mogiłę o podłużnej formie otoczono żywopłotem. Znajduje się na niej pomnik z podstawą w postaci stosu kamieni, na którym umieszczono tablicę z inskrypcją: ''Męczennikom za wolność i demokrację. Mogiła zbiorowa Polaków zamordowanych bestialsko przez zbirów hitlerowskich w czasie okupacji powiatu sanockiego od września 1939 r. do czerwca 1944 r. Cześć waszej pamięci''. Na postumencie znajduje się rzeźba sokoła autorstwa Stanisława Jana Piątkiewicza, która pierwotnie od 1939 miała zostać umieszczona na Gmachu Towarzystwa Gimnastycznego Sokół w Sanoku. W 2012 mogiła została odremontowana, a rzeźba sokoła odmalowana. W połowie 2013 po bokach pomnika umieszczono dwie tablice zawierające listę ofiar zamordowanych na górze Gruszka.
Golgota Wschodu i Dęby Pamięci.
Pomnik Golgota Wschodu upamiętnia pochodzące z Sanoka i Ziemi Sanockiej ofiary zbrodni katyńskiej. Znajduje się w zachodniej części cmentarza, nieopodal domu przedpogrzebowego. Pomnik powstał z inicjatywy rodowitego sanoczanina, ks. Zdzisława Peszkowskiego. Głównym jego elementem jest Krzyż Pamięci Ofiar Polskiej Golgoty Wschodu, poświęcony 10 listopada 2008. Stanowi go krzyż brzozowy z tabliczką o treści: ''Ofiarom polskiej Golgoty Wschodu''. U podstawy krzyża umieszczono kamienie, na których widnieją trzy tablice. Pierwsza zawiera inskrypcję ''Krzyż wzniesiono z inicjatywy Ks. Prałata Zdzisława J. Peszkowskiego staraniem Hufca ZHP Ziemi Sanockiej. A.D. 2008.'', druga - ''W 40-stym nas Matko na Sybir zesłali. Sanok, 04.2009.'', ufundowana przez Związek Sybiraków, zaś trzecia, upamiętniająca por. Zbigniewa Czekańskiego, zawiera cytat ks. Zdzisława Peszkowskiego i informację pamiątkową: ''Sercem i modlitwą otaczam postać dh Z. Czekańskiego, umiłowanego harcerza, konspiratora, bohatera i męczennika, ks. Z. Peszkowski / por. Zbigniew Czekański ur. 4.VII.1907 zginął 30.VI.1941. Z-ca komendanta hufca harcerzy w Sanoku. Dowódca Harcerskiej Kompanii Obrony Lwowa w 1939 r. Instruktor Chorągwi Lwowskiej Szarych Szeregów. Sanok, 18.04.2009''.
W dniu 18 kwietnia 2009, w ramach akcji Katyń... pamiętamy / Katyń... Ocalić od zapomnienia, w tzw. Alei Katyńskiej wokoło ww. krzyża zostało zasadzonych 21 Dębów Pamięci, honorujących ofiary zbrodni katyńskiej, urodzone w Sanoku bądź związane z miastem. W drugą rocznicę śmierci księdza Peszkowskiego, 8 października 2009, posadzono trzy następne Dęby Pamięci, a w piątą rocznicę, t.j. 8 października 2012, dwa kolejne. Łącznie zostało upamiętnionych 26 oficerów i funkcjonariuszy: podch. Juliusz Bakoń, ppor. Zygmunt Bezucha, mjr Józef Drzewiecki, kpt. Jan Dulęba, ppor. Włodzimierz Dżugan, ks. ppłk Szymon Fedorońko, mjr Tadeusz Florczak, ppor. Władysław Godula, ppor. Stanisław Hroboni, ppor. Bronisław Jahn, por. Edward Kilarski, mjr Jan Kosina, cor. Stanisław Mazur, por. Stanisław Michalski, ppor. Władysław Miller, płk Stefan Mozołowski, ppłk Edward Peszkowski, ppor. Zbigniew Przystasz, ppor. Zdzisław Rajchel, st. post. Rudolf Ryndak, por. Tadeusz Słotołowicz, ppłk Stanisław Styrczula, kpt. Franciszek Szafran, kpt. Aleksander Ślączka, podch. Ludwik Warchał, por. Józef Winter. Według szacunków i badań przeprowadzonych do 2010 w ramach zbrodni katyńskiej zginęło przeszło 60 osób pochodzących z Sanoka i ziemi sanockiej. Współinicjatorką ustanowienia pomnika Golgota Wschodu i zasadzenia Dębów Pamięci była hm. Krystyna Chowaniec.
Nagrobki zabytkowe.
Na obszarze cmentarza znajdują się nagrobki zabytkowe, podlegające ochronie prawnej. Są to zarówno nagrobki indywidualne jak i rodzinne grobowce zbiorowe. Pierwotnie, wobec braku miejscowego konserwatora zabytków, w 1978 grupa miejska w składzie Edward Zając (dyrektor Muzeum Historycznego w Sanoku), Barbara Bandurka (plastyk miejski) i Krystyna Kilar (przewodnik muzealny) po inwentaryzacji wskazała łącznie 43 nagrobki (5 w starej części przy ulicy Jana Matejki i 38 w starej części przy ulicy Rymanowskiej) uznając je za posiadające wartość historyczną i zaproponowała ich zachowanie. Obecnie nagrobki w liczbie 64 są zlokalizowane: w części przy ulicy Rymanowskiej (48 obiektów wpisanych do rejestru zabytków, A-31 z 20 grudnia 1982) oraz w części przy ulicy Jana Matejki i w jej bezpośrednim obrębie (16 obiektów wpisanych do rejestru zabytków, A-32 z 20 grudnia 1982); zostało to potwierdzone 20 maja 2009 decyzją Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Przemyślu. Do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka, opublikowanego w 2015, zostało wpisanych 49 nagrobków w starej części przy ulicy Rymanowskiej oraz 16 nagrobków w starej części przy ulicy Jana Matejki.
Do rejestru zabytków sanockiej nekropolii została wpisana część pomników nagrobnych wykonanych w warsztatach kamieniarskich Lwowa: m.in. w zakładzie Schimserów (nagrobek Władysława Niedźwieckiego, prawdopodobnie autorstwa Leopolda Schimsera, zaś po jego śmierci w pracowni kierowanej przez żonę Wiktorię (1838-1908) powstał nagrobek Karoliny i Mateusza Beksińskich), Ludwika Makolondry (nagrobki Juliusza Koźmy i grobowiec rodziny Pleszowskich, w którym został pochowany Jan Bogorya Pleszowski), Juliana Markowskiego (nagrobek Cyryla Jaksy Ładyżyńskiego), Ludwika Tyrowicza (nagrobek Antoniego Puszczyńskiego, Julii Rapf-Starosolskiej oraz prawdopodobnie Ludwika Święcha i Tytusa Lemera) oraz Bernarda Kobera (nagrobek Maksymiliana Frydeckiego); Krakowa: zakłady Romualda Łapczyńskiego (nagrobek Maryana Truszkowskiego, c. k. urzędnika skarbowego), Józefa Kuleszy (prawdopodobnie nagrobek rodziny Nowaków w formie katafalku oraz figura na nagrobku Anny (Lewickiej) Pająk), Przemyśla: zakład Ferdynanda Majerskiego (nagrobki Hiacenty Truskolaskiej, ks. Bronisława Stasickiego, Leopolda Biegi)oraz Sambora: zakład M. Bożejki (nagrobek Stanisława Lakusa). Wśród lokalnych zakładów należy wymienić nagrobki z pracowni, których właścicielami byli: Stanisław Piątkiewicz (Paweł Nesterowicz wskazał grobowce rodzin Iwanowiczów, Małachowskich, Słuszkiewiczów (pochowany Michał Słuszkiewicz) i Marii (Kamińskiej) Faliszewskiej, niepodpisany grobowiec w części Matejki oraz prawdopodobieństwo wykonania grobowców rodziny Lipińskich (pochowani w nim m.in. Aleksander, Walenty, Kazimierz, Bronisław Filipczak), Mozołowskich, Karola Petschaca) (Rymanów), Wojciech Wojtowicz (Krosno), Józef Aszklar (Krościenko Wyżne, wykonał nagrobki Bronisławy i Wojciecha Ślączków, Zofii Zaleskiej - córki Karola, oraz prawdopodobnie Anny Radomskiej), Jacek Fredro (Cisna).
Staraniem powstałego 16 stycznia 2009 Stowarzyszenia Opieki nad Starymi Cmentarzami w Sanoku od 2010 następują prace konserwatorskie i trwa sukcesywna restauracja kolejnych nagrobków. Jako pierwszy został odnowiony nagrobek Mateusza Beksińskiego w 2010), następnie nagrobki Władysława Niedźwieckiego i Maryana Truszkowskiego w 2011, nagrobek Heinrichów w 2012, Amalii Celestyny Świtalskiej w 2013, Feliksa Gieli w 2015, Jana Porajewskiego w 2016.
Lista nagrobków wpisanych do rejestru zabytków:
; Część przy ulicy Jana Matejki
* Grobowiec Mateusza (1814-1886) i Karoliny (1830-1901) Beksińskich
* Nagrobek Grzegorza Chanulaka (1807-1886)
* Nagrobek Balbiny Germak (zm. 1949)
* Nagrobek Jana (1850-1936) i Marii (1851-1930) Germaków
* Nagrobek Feliksa Gieli (1859-1936)
* Nagrobek Heinrichów (Józefa Drozd 1838-1889), bracia: Juliusz Heinrich (1836-1884), Kornel Heinrich (1833-1888)
* Grobowiec rodziny Kawskich: Marian (1876-1932), Czesława, z d. Nemetz (1880-1976), Jadwiga Rudy (1910-1994); symbolicznie wymieniona Lolusia Kawska (1907-1908)
* Nagrobek rodziny Konieczków: Wincenty (1852-1888), Teodozja (1861-1943), Seweryna Keller, z d. Konieczko (1883-1951), Stanisława (1881-1971), Maria Keller (1909-2003), Apolonia Ostoja Świerczyńska (1829-1917)
* Grobowiec rodziny Löwy: Anna (1847-1912), Józef (1841-1917), Franciszek (1890-1968), Halina
* Nagrobek Władysława Niedźwieckiego (1848-1857)
* Grobowiec rodziny Pollaków: Karol (1818-1880)
* Grobowiec rodziny Suszków: Michał Nuncjusz (1916-1939), Cyprian (1922-1945), Stanisława (1887-1954), Michał (1860-1960)
* Nagrobek Amalii Celestyny Świtalskiej (1840-1882)
* Nagrobek Maryana Truszkowskiego (1879-1890)
* oraz dwa niezidentyfikowane, z XIX wieku (w tym jeden autorstwa Stanisława Piątkiewicza)
; Część przy ulicy Rymanowskiej
Pierwotny nagrobek Józia i Stasia Borczyków nie istnieje. Obu zmarłych wymienia inskrypcja na grobowcu Władysława Szombary, który jest położony we wcześniejszej lokalizacji zabytkowego nagrobka. [źródło: Wikipedia, 916738]