Historia cmentarza
W latach 1806-1918.
W 1806 zarząd warszawskiej gminy żydowskiej wystąpił do rządu z prośbą o zgodę na urządzenie za rogatkami wolskimi cmentarza dla ludności żydowskiej. Zgoda została wydana w tym samym roku, po czym natychmiast przystąpiono do urządzania cmentarza. Powołano wówczas bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza, które administrowało nekropolią, a w swoich decyzjach było niezależne i w pełni autonomiczne. Do celów pochówkowych cmentarz został otworzony pod koniec tego samego roku.
Pierwszą oficjalnie pochowaną osobą był Nachum, syn Nachuma z Siemiatycz (zm. 6 grudnia 1806). Jego nagrobek, wykonany prawdopodobnie w 1807 nie zachował się do dnia dzisiejszego. Pierwszą kobietą pochowaną była Elka Junghoff z domu Mulrat, córka Jehudy Leiba Mulrata z Kalisza, żona kupca Kacpra Jezechiela Junghoffa. Data śmierci wyryta na jej nagrobku, 26 listopada 1804, jest prawdopodobnie błędna, gdyż wówczas pochówek odbyłby się dwa lata przed oficjalnym otwarciem cmentarza. Najstarszy znany zachowany nagrobek należy do Sary, córki Eliezera (zm. 8 września 1807).
Przez wiele lat cmentarz był traktowany jako elitarny i był wykorzystywany przez bogatszą społeczność żydowską. Pochówki uboższych Żydów kierowano na cmentarz na Bródnie. W 1824 dokonano pierwszego rozszerzenia cmentarza. W latach 20. XIX wieku władze carskie powołały Dozór Bożniczy, któremu podporządkowano Administrację Pogrzebową spełniającą dokładnie te same zadania co bractwo pogrzebowe. Sytuacja mocno zbulwersowała członków Chewra Kadisza, który nie chcieli dopuścić do oddania funkcji administrowania cmentarzem. Cała procedura przejęcia cmentarza przez Administrację trwała do 1850.
Po tym roku dokonano skromnej estetyzacji cmentarza, posadzono nieliczne drzewa, ogrodzono niektóre kwatery, a całość ogrodzono prowizorycznym, drewnianym parkanem. W latach 1856-1857 powołano specjalną komisję, która postulowała budowę nowego domu przedpogrzebowego, wyznaczenie alejek oraz posadzenie drzew.
W 1828 został wzniesiony pierwszy dom przedpogrzebowy, ale już po trzech latach w 1831 został doszczętnie spalony przez wojska rosyjskie. Rok później wzniesiono nowy, murowany dom przedpogrzebowy, który rozbudowano w 1854. W 1840 i 1848 po raz kolejny dokonano rozszerzenia nekropolii. W 1873 za zgodą władz miejskich wybudowano mały most nad okopami, co ułatwiło konduktom pogrzebowym dotarcie na cmentarz prosto z ulicy Gęsiej. W 1860, 1863 i 1869 dokonano ostatnich rozszerzeń cmentarza. W 1885 postanowiono przenieść bezpłatne pogrzeby na kirkut na Bródnie, co miało zaoszczędzić powierzchnię cmentarza oraz finanse, które przeznaczano na tego typu pochówki.
W 1877 z inicjatywy zamożnych członków warszawskiej gminy żydowskiej, wybudowano okazały, późnoklasycystyczny budynek mieszczący synagogę oraz dwa domy przedpogrzebowe. Lewy przeznaczony dla zmarłych mężczyzn, a prawy dla kobiet. Na piętrze mieszkał rabin z rodziną. Całość zaprojektował architekt Adolf Schimmelpfennig. W 1882 przed budynkiem wzniesiono studzienkę.
W drugiej połowie XIX wieku otworzono specjalną szkółkę ogrodniczą, dzięki której na cmentarzu posadzono wiele pięknych i ozdobnych drzew. W 1913 potwierdzono zapis dzielący cmentarz na cztery części, co przynajmniej w małym stopniu zmniejszyło konflikty między Żydami ortodoksyjnymi a postępowymi. Między tymi grupami dochodziło również do kilku innych konfliktów, m.in. w sprawie niehebrajskich napisów na nagrobkach, długości przetrzymywania zwłok w domu przedpogrzebowym czy wystawiania ciała zmarłego na katafalku.
W latach 1918-1939.
Kiedy po zakończeniu I wojny światowej cmentarz został zupełnie zapełniony, wykorzystano system nasypów polegający na usunięciu nagrobków w kwaterze dziecięcej i usypaniu minimum 1 metra nowej warstwy ziemi na miejscach pochówku mających powyżej 50 lat. Było to konieczne z powodu ciasnoty i braku możliwości powiększenia terenu cmentarza. Jak dotąd dokonano 14 takich nasypów.
W okresie międzywojennym cały cmentarz ogrodzono wysokim ceglanym murem. W 1936 dokonano ostatniego nasypu. W 1939 rozpoczęto budowę Mauzoleum Żydów Bojowników o Niepodległość Polski.
W okresie II wojny światowej.
W listopadzie 1940 nekropolia znalazła się w granicach getta, z którego została wyłączona w październiku 1941. Teren cmentarza stanowił ważną drogę szmuglu żywności do dzielnicy zamkniętej.
Cmentarz był częściowo zdewastowany, dochodziło na nim do zbiorowych egzekucji i masowych pochówków zamordowanych osób w getcie warszawskim oraz poległych powstańców getta warszawskiego, partyzantów żydowskich i żydowskich powstańców z powstania warszawskiego.
15 maja 1943 po likwidacji getta warszawskiego hitlerowcy wysadzili w powietrze wszystkie budynki znajdujące się na cmentarzu, w tym dom przedpogrzebowy z synagogą. Ocalała jedynie studzienka.
W 1944 teren cmentarza był polem zaciętych walk powstańców z batalionów Zośka i Parasol.
Okres powojenny i czasy współczesne.
Po zakończeniu wojny na cmentarzu ponownie zaczęły odbywać się pochówki. W międzyczasie władze państwowe planowały przeprowadzić nową ulicę przez środek cmentarza i usunięcie przy okazji ponad 5400 nagrobków. Owe plany nie zostały zrealizowane, dzięki czemu teren cmentarza ocalał.
Obecnie cmentarz żydowski jest jednym z cennych zabytków Warszawy. W latach 90. Fundacja Rodziny Nissenbaumów, Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie oraz inne organizacje dokonały odnowienia cmentarza, m.in. odrestaurowano studzienkę, wodotrysk z 1907, liczne groby, bramy wejściowe, oraz ocalałą z pożogi wojennej XIX-wieczną żelazną latarnię, która dziś po rekonstrukcji stoi na dziedzińcu przy wejściu na cmentarz. W międzyczasie wystawiono również kilka pomników. Od kwietnia 2010 działa Ochotniczy Hufiec Porządkowania Cm. Żydowskiego im. J. Rajnfelda, którego celem jest renowacja cmentarza. Jego spotkania odbywają się co miesiąc od kwietnia do listopada. W pracach Hufca uczestniczy zwykle kilkanaście osób. W dniu 14 kwietnia 2013 w akcji porządkowania cmentarza wzięło udział około 150 wolontariuszy. W drugiej dekadzie marca 2012 na długości kilkudziesięciu metrów zawalił się mur oddzielający kirkut od Cmentarza Powązkowskiego.
Kilka lat temu Gmina Wyznaniowa Starozakonnych w RP starała się o odbudowanie budynku synagogi oraz domów przedpogrzebowych, lecz Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie nie wyraziła na to zgody. Jak dotąd odkopano tylko fundamenty bożnicy oraz przedmioty tam znalezione, które są eksponowane na specjalnie do tego przeznaczonych wystawach.
Cmentarz jest cały czas czynny i służy społeczności żydowskiej z Warszawy i okolic. Średnio odbywają się tutaj dwa pogrzeby w miesiącu. W latach 1960-1983 opiekunem cmentarza był Pinkus Szenicer, następnie jego syn Bolesław Szenicer. W 2002 zastąpił go Przemysław Szpilman. Cmentarz jest udostępniony do zwiedzania.
Od kilkudziesięciu lat w dzień Wszystkich Świętych i Dzień Zaduszny na cmentarzu odbywają się kwesty w celu pozyskania środków na renowację cmentarza. W 2011 odbyła się trzydziesta taka kwesta. Kwestują ludzie kultury i sztuki, to jest m.in. Maja Komorowska, Gołda Tencer, Marcin Święcicki, Jacek Dehnel, Józef Duriasz, Sławomir Holland, Emilia Krakowska i inni.
Podczas odbywającego się rokrocznie w maju z inicjatywy Warszawskiej Gminy Wyznaniowej Żydowskiej festiwalu ''Otwarta Twarda'' organizowane są zarówno dzienne, jak i nocne wycieczki po terenie cmentarza.
W lipcu 2014 cmentarz, razem z pięcioma innymi nekropoliami tworzącymi zespół zabytkowych cmentarzy wyznaniowych na Powązkach, został uznany za pomnik historii.
W grudniu Sejm uchwalił ustawę o dotacji dla Fundacji Dziedzictwa Kulturowego, zgodnie z którą otrzymała ona 100 mln zł na uzupełnienie kapitału wieczystego. Dochody z inwestowania części kapitału wieczystego pochodzącej z dotacji ma ona przeznaczać na prowadzenie prac renowacyjnych, konserwatorskich i inwestycyjnych na cmentarzu. [źródło: Wikipedia, 751640]
Położenie
Obecnie cmentarz żydowski w Warszawie jest jedynym z niewielu zachowanych fizycznych śladów wielowiekowej obecności Żydów w tym mieście. Zgodnie z judaistyczną tradycją, umiejscowiony był poza murami miejskimi i okopami, obecnie przy ul. Okopowej 49/51.
Cmentarz zajmuje powierzchnię ok. 33,5 ha. Jest to pierwszy pod względem powierzchni cmentarz żydowski w województwie mazowieckim i drugi pod względem powierzchni w Polsce. Największy kirkut znajduje się w Łodzi - 41,3 ha, ale jest uboższy, jeżeli brać pod uwagę liczbę zachowanych macew. Całość jest ogrodzona ceglanym murem. [źródło: Wikipedia, 751640]
Cmentarz w kulturze
Cmentarz, obecny w literaturze wspomnieniowej, stał się również tematem poezji - Mosze Knaphajs napisał utwór pt. ''Skarga mojego taty na cmentarzu na Gęsiej''.
Władysław Broniewski odnosi się do cmentarza w wierszu poświęconym ulicy Miłej pt. ''Ulica Miła'':
Jest to odniesienie o tyle nieprawidłowe, iż ulica Miła faktycznie nie dochodziła do murów cmentarza, zaś znajdująca się na jej przedłużeniu ulica Sochaczewska skręcała pod kątem prostym na północ i wpadała w ulicę Niską, która dochodzi do ulicy Okopowej na wysokości budynków szkoły św. Kingi.
Ponadto sceneria cmentarza była wykorzystana jako plan zdjęciowy w takich filmach jak: ''Samson'' (jako cmentarz żydowski na Woli w Warszawie), ''Korczak'' (jako cmentarz żydowski na Woli w Warszawie) czy ''W ciemności'' (jako cmentarz żydowski we Lwowie). [źródło: Wikipedia, 751640]
